Янгиликлар
20
NOGIRONLIGI BO‘LGAN SHAXSLARNING HUQUQLARI: IJTIMOIY KENG QAMROV VA HUQUQIY KAFOLATLAR
NOGIRONLIGI BO‘LGAN SHAXSLARNING HUQUQLARI: IJTIMOIY KENG QAMROV VA HUQUQIY KAFOLATLAR
Nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlari zamonaviy, insonparvar jamiyatning ajralmas qismi va uning ijtimoiy adolati mezonidir. O‘zbekiston Respublikasi so‘nggi yillarda bu toifadagi fuqarolarning hayot sifatini yaxshilash, ularning qonuniy manfaatlari himoyasini kuchaytirish va jamiyat hayotining barcha jabhalarida teng ishtirokini ta’minlash borasida fundamental islohotlarni amalga oshirdi. Bu islohotlarning huquqiy asosini 2020-yil yanvar oyida qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining “Nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlari to‘g‘risida”gi Qonuni tashkil etdi.
Nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlarini himoya qilish siyosati mustahkam huquqiy poydevorga ega:
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi barcha fuqarolarning qonun oldida tengligini kafolatlaydi, nogironligi tufayli kamsitishning har qanday shaklini taqiqlaydi.
“Nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlari to‘g‘risida”gi Qonun nogironlikka asoslangan har qanday kamsitishga yo‘l qo‘yilmasligini belgilab berdi. Qonun nogironligi bo‘lgan shaxslar tushunchasini Xalqaro normalarga (BMT Konvensiyasiga) muvofiq ravishda belgiladi.
O‘zbekiston Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasini ratifikatsiya qildi (2021-yil), bu esa milliy qonunchilikni xalqaro darajadagi eng ilg‘or tajribalarga moslashtirish majburiyatini yuklaydi.
Qonunchilik nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlarini ta’minlashning bir nechta asosiy yo‘nalishini mustahkamlaydi:
birinchidan, mehnat va ijtimoiy himoya kafolatlari
Mehnat kodeksida nogironlikning mehnat munosabatlarida kamsitishga asos bo‘lishi qat’iy man etilgan. Ishga qabul qilish, lavozimni oshirish yoki ishdan bo‘shatishda teng imkoniyatlar ta’minlanadi.
Davlat korxona va tashkilotlarda nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun ish o‘rinlarining maqsadli kvotasini (bandi) belgilaydi. Ish beruvchi kvotani bajarmagan taqdirda javobgarlikka tortiladi.
Nogironlik nafaqalari, pensiyalar va moddiy yordamning uzluksiz to‘lanishi davlatning ijtimoiy majburiyatidir.
ikkinchidan, ta’lim olish va madaniy hayotdagi tenglik
Bolalar uchun inklyuziv ta’lim tizimini joriy etishga alohida e’tibor qaratilgan. Bu nogironligi bo‘lgan bolalarning umumta’lim maktablarida sog‘lom tengdoshlari bilan birga o‘qish imkoniyatini ta’minlaydi.
Davlat nogironligi bo‘lgan shaxslarning oliy va o‘rta maxsus ta’lim olishlari uchun qo‘shimcha grantlar va kvotalar ajratish tizimini qo‘llaydi.
uchinchidan, shaxsiy mustaqillik va erkinlik
Nogironligi bo‘lgan shaxslar qayerda yashashni, qanday xizmatlardan foydalanishni va kim bilan munosabatda bo‘lishni mustaqil tanlash huquqiga ega.
O‘z huquqlarini himoya qilish uchun ularga davlat hisobidan malakali yuridik yordam ko‘rsatiladi, zarur bo‘lsa, surdo-tarjimon (eshitishda nuqsoni bo‘lganlar uchun) yoki boshqa texnik vositalar taqdim etiladi.
Nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqiy kafolatlari kuchaytirilgan bo‘lsa-da, amaliyotda quyidagi muammolar saqlanib qolmoqda, ularni hal qilish dolzarbdir:
1. Shaharsozlik normalari va qoidalariga (panduslar, liftlar, maxsus transport) to‘liq rioya etilmasligi sababli, nogironligi bo‘lgan shaxslarning davlat va ijtimoiy muassasalarga erkin kirib-chiqish imkoniyati cheklangan.
2. Kvota tizimi mavjud bo‘lishiga qaramay, ish beruvchilarning xolis yondashuvi yetishmasligi sababli, ularning bandlik darajasi pastligicha qolmoqda.
3. Jamiyatda nogironligi bo‘lgan shaxslarga nisbatan qoliplashgan fikrlar (stereotiplar) va yashirin kamsitish shakllari (masalan, to‘liq bo‘lmagan ma’lumot berish, e’tiborsizlik) saqlanib qolmoqda.
Shunday qilib, nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlari himoyasi O‘zbekistonda uzoq muddatli davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishidir. Qonunchilik ularning huquqlarini kafolatlagan holda, endigi asosiy vazifa huquqiy normalarni amaliyotga to‘liq tatbiq etishdir. Buning uchun nafaqat davlat organlari, balki har bir fuqaro – ish beruvchi, jamoat transporti xodimi, ta’lim muassasasi rahbari – o‘z mas’uliyatini chuqur anglab yetishi va inklyuziv jamiyat qurishga o‘z hissasini qo‘shishi zarur. Faqatgina insonparvarlik, tenglik va hurmat tamoyillari asosida biz nogironligi bo‘lgan fuqarolarimizning to‘laqonli va baxtli hayotini ta’minlay olamiz.
Yuridik xizmatlarni muvofiqlashtirish bo‘yicha
bosh maslahatchisi Atabek Gulimbetov