Янгиликлар
05
Sudlar faoliyatida sun’iy intellekt texnologiyalarini joriy etiladi
Sudlar faoliyatida sun’iy intellekt texnologiyalarini
joriy etiladi
Yaqin o‘tmishda ilmiy-fantastik filmlar qahramoni bo‘lib ko‘ringan sun’iy intellekt (SI) bugun hayotimizning ajralmas qismiga aylanmoqda. Ushbu texnologiyalar endilikda eng konservativ sohalardan biri – sud tizimiga ham kirib kelmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2025-yil 21-avgustdagi
“Sudlar faoliyatida sun’iy intellekt (SI) texnologiyalarini joriy etish orqali odil sudlovga erishish darajasini oshirish hamda sud tizimi moddiy-texnik ta’minotini yaxshilashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-140-sonli Farmoni bu boradagi dadil qadamlardan biri bo‘ldi.
Mazkur hujjatga ko‘ra, yurtimizda “Raqamli sud” konsepsiyasi amalga oshirilmoqda. Endilikda fuqarolar va tadbirkorlik subyektlari sudga ariza berishdan oldin SI yordamida ishning taxminiy natijasi va xarajatlarini bilib olishlari mumkin. Shuningdek, SI sud majlisi bayonnomalarini real vaqt rejimida matn shaklida tayyorlaydi. Bu esa sud jarayonlarini tezlashtirish, qog‘ozbozlikni qisqartirish va inson omili ta’sirini kamaytirish imkonini beradi.
Jahon tajribasiga nazar soladigan bo‘lsak hakam robotlar emas, yordamchi dasturlardir.
Sud tizimida sun’iy intellektdan foydalanish borasidagi tajribalar dunyo bo‘ylab ortib bormoqda. Bunda asosiy e’tibor insonni to‘liq almashtirishga emas, balki uning ishini yengillashtirishga qaratilgan.
Qozog‘iston sud tizimida “E-sud” tizimi rivojlangan. Bu tizim ariza va da’volarni elektron qabul qilish, sud majlislarini onlayn o‘tkazish imkonini beradi. Shuningdek, Qozog‘istonda SI asosidagi dasturlar sud amaliyoti tahlili bilan shug‘ullanib, sudyalarga o‘xshash ishlar bo‘yicha qarorlarni topishda yordam beradi.
Rossiyada ham “Elektron odil sudlov” konsepsiyasi keng qo‘llaniladi. Sun’iy intellektdan huquqiy hujjatlarni avtomatik ravishda tahlil qilish, yuridik maslahatlar berish va sud qarorlarining mumkin bo‘lgan natijalarini baholash uchun foydalaniladi.
Estoniyada kichik da’volar (masalan, 25 000 yevrogacha bo‘lgan nizolar) uchun “robot-sudya” yaratilgan. Bu tizim ikki tomonning hujjatlari asosida qaror qabul qilishga qodir. Biroq, bu qaror ustidan apellatsiya qilish mumkin, bu esa inson tomonidan nazorat saqlanib qolayotganini anglatadi.
Huquq ustuvorligi va sud tizimi samaradorligini baholovchi xalqaro reytinglarda raqamli texnologiyalarni joriy etish muhim mezonlardan biri hisoblanadi. World Justice Project (WJP) tomonidan e’lon qilinadigan “Huquq ustuvorligi indeksi (Rule of Law Index)”da davlatlar sud tizimi adolatliligi, shaffofligi va tezkorligi bo‘yicha baholanadi. O‘zbekiston bu indeksda o‘z o‘rnini yaxshilab bormoqda. Raqamli texnologiyalar, jumladan, sun’iy intellektni joriy etish bu jarayonni yanada tezlashtirishi mumkin.
Sun’iy intellektning afzalliklari va xavf-xatarlari o‘z afzalliklari va xavf-xatarlaridan iboratdir.
Afzalliklari:
Shaffoflik: SI qaror qabul qilish jarayonini ochiq va tushunarli qiladi;
Tezkorlik: Hujjatlarni avtomatik tahlil qilish va ish yuritish vaqtini qisqartiradi;
Xolislik: Inson omili ta’sirini kamaytirib, qarorlarning obyektivligini oshiradi;
Nazorat: Sud majlislarini real vaqtda yozib olish orqali nazoratni kuchaytiradi.
Xavf-xatarlari:
Ma’lumotlar sifati: Agar SI tizimiga noto‘g‘ri yoki xolis bo‘lmagan ma’lumotlar kiritilsa, noto‘g‘ri qarorlar qabul qilishi mumkin;
Maxfiylik va xavfsizlik: Ma’lumotlarning saqlanishi va himoyasi bo‘yicha jiddiy choralar ko‘rish talab etiladi;
Inson omili: Sun’iy intellekt har qancha mukammal bo‘lmasin, insonning axloqiy va etik jihatlarini to‘liq hisobga ololmaydi. Shuning uchun, yakuniy qarorni har doim inson qabul qilishi kerak.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonning sud tizimida sun’iy intellektni joriy etish borasidagi harakatlari to‘g‘ri yo‘nalishdagi muhim qadamdir. Bu jarayon adolatga erishish darajasini oshirish, sud jarayonlarini soddalashtirish va fuqarolarning sud tizimiga bo‘lgan ishonchini mustahkamlashga xizmat qiladi. Bu esa o‘z navbatida, yurtimizda qonun ustuvorligini ta’minlash yo‘lidagi yana bir muhim yutuq bo‘ladi.
Nukus tumanlararo ma’muriy sudi sudyasi
S.Karamatdinova