Янгиликлар
12
Konstituciya - insan huqıq hám erkinlikleriniń kepillikleri.
Ǵárezsiz demokratiyalıq joldan isenimli qádem taslap baratırǵan Ózbekstannıń eń ullı maqseti, bárinen burın, xalqımızdıń mápleri gózlengen reformalardı ámelge asırıwǵa qaratılǵanı menen itibarlı ekenin atap ótiw kerek.
Sońǵı jıllar dawamında mámleketimiz basshısı tárepinen alǵa qoyılǵan elimizde ámelge asırılıp atırǵan demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw, puqaralıq jámiyetin bunnan bılay da rawajlandırıw, insan huqıqları menen erkinliklerin kepillew, ótken dáwir dawamında mámleketimizde mámleketlik hákimiyat hám basqarıwdı demokratiyalastırıw tarawında ámelge asırıwǵa qaratılǵan reformalar boyınsha oǵada áhmiyetli ilajlardıń izbe-iz turmısqa engizilip atırǵanın kóriwimiz múmkin.
Mámleketimiz Konstituciyası ádillik, huqıq, erkinlik, tınıshlıq, insan mápleriniń hám nızam ústinligi sıyaqlı demokratiyalıq principlerdi ózinde jámlegenin atap ótiw kerek.
Bizge belgili, hár bir xalıq hám millet óz ǵárezsizligine eriskennen soń dúnyada jańa ǵárezsiz mámleket sıpatında dúzilgennen keyin, keleshegi hám perspektivaların óz Konstituciyasında belgilep qoyadı.
Sebebi hár qanday rawajlanǵan mámlekettiń puqaralıq jámiyetinde insan, onıń ómiri, abırayı, qádiri, huqıq hám erkinlikleri joqarı qádiriyat esaplanadı. Usı tiykarda aytqanda, mámleketimiz Konstituciyasında ulıwma tán alınǵan xalıqaralıq huqıq normalarına tolıq muwapıq túrde insan huqıqları menen erkinlikleri kepillep qoyılǵan.
Itibarlı táreplerden biri yaǵnıy elimiz mámleketlik ǵárezsizlikke erisken dáslepki kúnlerden baslap ulıwma insanıylıq qaǵıydalarına tiykarlanıp puqaralarımızdıń erkinlikleri, huqıqları hám nızamlı mápleri tolıq támiyinlenip kelinbekte.
Qısqasha aytqanda, áyne Konstituciyanıń 13-statyasında Ózbekstan Respublikasında demokratiya ulıwma insanıylıq principlerge tiykarlanıwı, oǵan bola insan, onıń ómiri, erkinligi, abırayı, qádir-qımbatı hám basqa da qol qatılmas huqıqları joqarı qádiriyat esaplanatuǵını qatań belgilep qoyılǵanınan da kóriwimiz múmkin.
Álbette, Konstituciyada belgilengen nızam ústinligi principi jámiyetimizde insan huqıqları menen erkinliklerin támiyinlew, barlıq reformalardı nátiyjeli ámelge asırıwdıń áhmiyetli kepili bolıp xızmet etpekte.
Sonı ayrıqsha atap ótiwimiz kerek, Konstituciyamızda insan huqıqları menen erkinlikleri nızamlar menen qorǵaladı dep belgilep qoyılǵanınıń ózi de elimizde insan huqıqları menen erkinlikleri jáne qádir-qımbatı joqarı qádiriyat ekeninen ayqın dárek beredi.
Ǵárezsizliktiń dáslepki kúnlerinen-aq mámleketimiz tárepinen "Insan huqıqları pútkil jáhán deklaraciyası ratifikaciyalandı" hám ondaǵı ulıwma insaniylıq, ádillik normaları Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń tiykarǵı normalarına aylandı.
Házirgi kúnde Ózbekstan Respublikasınıń jańa Konstituciyasında shaxstıń huqıq hám erkinlikleri tolıq óz kórinisin tapqan desek, qáte bolmaydı.
Bunda bas nızamımızda demokratiyalıq huqıq hám erkinlikler Konstituciya hám Nızamlar menen qorǵaladı" dep qatań normalar menen belgilengen.
Atap aytqanda, Konstituciyanıń II bólimi "Insan hám puqaralardıń tiykarǵı huqıqları, erkinlikleri hám minnetleri" dep atalıp, 19-statyasında Ózbekstan Respublikasında insannıń huqıq hám erkinlikleri xalıqaralıq huqıqtıń ulıwma tán alınǵan normalarına muwapıq jáne usı Konstituciyaǵa muwapıq tán alınadı hám kepillenedi dep belgilengen.
Usı jerde "Insan hám puqaralardıń tiykarǵı huqıqları, erkinlikleri hám minnetleri" dep atalǵan bul bólim 7 baptan ibarat bolıp, ol ulıwma qaǵıydalar, Puqaralıq, Jeke huqıq hám erkinlikler, Siyasiy huqıqlar, Ekonomikalıq hám sociallıq huqıqlar, Insan huqıqları hám erkinlikleriniń kepillikleri hám Puqaralardıń minnetlerin óz ishine alǵanın aytıp ótiw kerek.
Konstituciyamızda belgilengen bul huqıqıy normalar xalıqaralıq huqıqtıń ulıwma tán alınǵan xalıqaralıq principler, konvenciyalar, ulıwma jáhán deklaraciyası hám paktleriniń mazmun-mánisine tolıq tiykarlanǵanlıǵın kóriwimiz múmkin.
Házirgi kúnde Insan huqıqlarına baylanıslı BMSh tárepinen 70 ke shamalas, Yevropa Keńesi Bas assambleyası tárepinen bolsa 160 tan aslam, sonday-aq, YUNESKO tárepinen 70 ten aslam, Yevropa Qáwipsizlik hám Birge islesiw Shólkemi tárepinen 30 dan aslam xalıqaralıq konvenciya hám deklaraciyalar qabıl etilgen. Bizge belgili, 1948-jıl 10-dekabr kúni BMSh Bas Assambleyasınıń rezolyuciyası menen "Insan huqıqları pútkil jer júzilik deklaraciyası" qabıl etilgen.
Usı tariyxıy hújjet penen Birlesken Milletler Shólkemi insannıń tiykarǵı huqıqlarına, shaxstıń qádir-qımbatına, erkek hám hayaldıń teń huqıqlılıǵına, óz isenimlerin ustavta tastıyıqlaǵanlıǵın hám jáne de keńirek erkinlikte sociallıq rawajlanıw hám turmıs shárayatların jaqsılawǵa kómeklesiwge bel baylaǵanlıǵın itibarǵa alıp, Bas Assambleya usı Insan huqıqları jer júzilik deklaraciyasın barlıq xalıqlar hám barlıq mámleketler orınlawǵa umtılıwı lazım bolǵan wazıypa sıpatında járiyalap, bunnan maqset sol, hár bir insan hám jámiyettiń hár bir shólkemi bárqulla usı Deklaraciyanı názerde tutqan halda aǵartıwshılıq hám bilimlendiriw jolı menen bul huqıq hám erkinliklerdiń húrmet etiliwine kómeklesiwi, milliy hám xalıqaralıq progressiv ilajlar arqalı da onıń orınlanıwı támiyinleniwine, BMSh shólkemine aǵza bolǵan mámleketler xalıqları arasında hám usı mámleketlerdiń yurisdikciyasındaǵı aymaqlarda jasap atırǵan xalıqlar arasında jalpı hám nátiyjeli tán alınıwına umtılıwların ózinde jámlegen.
Sonıń ushın da BMShqa aǵza dúnyadaǵı kópshilik rawajlanǵan mámleketlerdiń konstituciyalarındaǵı insan huqıqları menen erkinliklerin kepillew BMShtıń "Insan huqıqları pútkil jer júzilik deklaraciyası" rezolyuciyasına muwapıq qabıl etilgen desek, qáte bolmaydı.
Usı tiykarda "Insan huqıqları pútkil jáhán deklaraciyası"nıń alǵı sózinde "Insaniyat shańaraǵınıń barlıq aǵzalarına tán qádir-qımbat hám olardıń teń, ajıralmas huqıqların tán alıw erkinlik, ádillik hám ulıwma tınıshlıq tiykarı ekenin itibarǵa alıp; insan huqıqların mensinbew hám onı ayaq astı etiw adamzattıń hújdanı qıynalıwshı jawızlıq islerdiń júz beriwine alıp kelgenin, adamlar sóz erkinligine hám isenim erkinligine iye bolatuǵın jáne qorqıw hám mútájlikten jıraq sharayatta jasaytuǵın dúnyanı jaratıw insanlardıń iygilikli umtılısı dep járiyalangan.
Itibarlı táreplerden biri, Ózbekstan Respublikası Konstituciyasındaǵı insan huqıqları menen erkinliklerine baylanıslı normalar "Insan huqıqları pútkil jer júzilik deklaraciyası" menen birdey ekenligin kóriw múmkin. Atap aytqanda, "Insan huqıqları pútkil jer júzilik deklaraciyası"nıń 3-statyasında "Hár bir insan jasaw, erkin bolıw hám jeke qol qatılmaslıq huqıqlarına iye" dep belgilengen.
Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 24-statyasında "Jasaw huqıqı hár bir insannıń ajıralmas huqıqı bolıp esaplanadı. Insan ómirine qastıyanlıq etiw eń awır jınayat bolıp esaplanadı" dep belgilengen.
Sonday-aq, "Insan huqıqları pútkil jer júzilik deklaraciyası"nıń 5-statyasında "Hesh kim qıynawǵa yamasa ayawsız, adamgershilikke jat yamasa qádir-qımbatın kemsitiwshi múnásibet hám jazaǵa ushıramawı kerek" dep belgilengen. Áyne usı normalar óz gezeginde Ózbekstan Respublikası Konstituciyası 26-statyasınıń ekinshi bóliminde de "Hesh kim qıynawǵa salınıwı, zorlıqqa ayawsız yamasa insannıń qádir-qımbatın kemsitetuǵın basqa túrdegi basımǵa ushırawı múmkin emes" degen normalar menen birdey ekenligin kóriwimiz múmkin.
Bunnan tısqarı, "Insan huqıqları pútkil jer júzilik deklaraciyası"nıń 9-statyasında "Hesh kim tiykarsız túrde qamaqqa alınıwı, uslanıwı yamasa quwdalawǵa ushıratıwı múmkin emes" dep belgilengen. Bul normalardıń Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 25-statyasında da óz kórinisin tapqanlıǵın da kóriwimiz múmkin. Konstituciyamızda da "Hár kim erkinlik hám jeke qol qatılmaslıq huqıqına iye. Hesh kim nızamǵa tiykarlanbaǵan halda qamaqqa alınıwı yamasa qamaqta saqlanıwı múmkin emes" dep belgilengen.
Joqarıdaǵılardan kórinip turǵanınday, mámleketimiz Konstituciyası puqaralardıń huqıq hám erkinlikleri boyınsha "Insan huqıqları pútkil jer júzilik deklaraciyası"nıń tiykarǵı ideyaları menen qaǵıydaların ózinde tolıq sáwlelendirgen.
Itibarlı táreplerden jáne biri, mámleketimizdiń jańa Konstituciyasında xalıqaralıq huqıqtıń tán alınǵan "Xabeas korpus" institutın qollanıw ámeliyatqa engizilip, jańa Konstituciyamızdıń 27-statyasında shaxs sudtıń qararısız 48 saattan artıq múddet uslap turılıwı múmkin emes ekenligi norma sıpatında belgilendi. Yaǵnıy, shaxstıń erkinligin sheklew menen baylanıslı hár qanday háreket tek ǵana sudtıń qararı tiykarında ámelge asırılıwı shárt.
Bul qaǵıyda tergew uyımları tárepinen insanlardı nızamsız qamaqqa alıw, sonday-aq, tiykarsız qamaqqa alıw hám saqlawǵa jol qoymawǵa qaratılǵanı menen áhmiyetli. Sonıń menen birge, birinshi márte milliy nızamshılıǵımızda shaxstı uslaw waqtında oǵan túsinikli tilde onıń huqıqları hám uslap turılıw tiykarları túsindiriliwi shárt ekenligi, ayıplanıwshı hám sudlanıwshılarǵa ózine qarsı kórsetpe beriwge bolmaytuǵını, yaǵnıy Konstituciyamızdıń 28-statyasında shaxstıń úndemew huqıqı kepillenip qoyıldı. Basqasha aytqanda, jańa Konstituciyamızda mine usı xalıqaralıq huqıqtıń ulıwma tán alınǵan jáne bir áhmiyetli úlgisi sıpatında "Miranda qaǵıydaları" normalarınıń engizilgenligin de kóriwimiz múmkin.
Bunnan tısqarı, Konstituciyanıń 31-statyasında shaxstıń jeke huqıqları keńeytilip, hár kimniń jazıspaları, telefon arqalı sóylesiwleri, pochta, elektron hám basqa da xabarları sır saqlanıw huqıqına iye ekeni belgilendi. Bunday huqıqlardıń shekleniwine yamasa turaq jayda tintiw ótkeriwge tek ǵana nızamǵa muwapıq hám sudtıń qararına tiykarlanıp jol qoyılıwı belgilep qoyılǵanın ózi elimizde ulıwma tán alınǵan BMShınıń "Insan huqıqları ulıwma jáhán deklaraciyası"na tolıq muwapıq tárizde Konstituciyamız insannıń jeke ómiri hám erkinligi jáne qol qatılmaslıǵı nızamlar menen kepillengenin kóriw múmkin.
Konstituciyanıń ekinshi bólimi Insan hám puqaranıń tiykarǵı huqıqları, erkinlikleri hám minnetlerine baǵıshlanǵan bolıp, onda insan huqıqları menen erkinliklerin támiyinlew mámlekettiń joqarı maqseti etip belgilengeni hám usı múnásibet penen insan huqıqların kepillew mexanizmi, pútkilley jańa másele hám baǵdarlar sáwlelengeni haqqındaǵı normalardı kóriw múmkin.
Atap aytqanda, Konstituciyamızdaǵı 54-statyada birinshi márte "Insan huqıqları menen erkinliklerin támiyinlew mámlekettiń joqarı maqseti bolıp esaplanadı. Mámleket insan hám puqaranıń Konstituciya hám nızamlarda bekkemlengen huqıq hám erkinliklerin támiyinleydi" hám 56-statyada "Mámleket insan huqıqları boyınsha milliy institutlar jumısın shólkemlestiriw ushın sharayatlar jaratadı" dep belgilendi.
Itibarlı táreplerden biri, insan huqıqları menen erkinliklerin támiyinlewde huqıqıy normalardıń tikkeley ámel etiwi múmkin ekenligi biziń huqıqıy ámeliyatımızda pútkilley jańa waqıya bolıp esaplanadı. Insannıń ajıralmas huqıqlarınan biri - óz huqıq hám máplerin qorǵaw huqıqı bolıp tabıladı. Áyne, bul huqıq ulıwma tán alınǵan xalıqaralıq-huqıqıy hújjetlerde belgilep qoyılǵan.
Atap aytqanda, Konstituciyanıń 55-statyasına jańa norma kirgizilip, oǵan bola "Hár kim Ózbekstan Respublikasınıń nızamshılıǵına hám xalıqaralıq shártnamalarına muwapıq, eger mámlekettiń huqıqıy qorǵawǵa baylanıslı barlıq ishki qurallarınan paydalanıp bolınǵan bolsa, insannıń huqıqları menen erkinliklerin qorǵaytuǵın xalıqaralıq uyımlarǵa múrájat etiwge haqılı" dep belgilengen.
Juwmaq ornında aytatuǵın bolsaq, elimizde bolıp atırǵan úlken tariyxıy ózgerisler hám jańalanıwlar dáwirinde bárinen burın, insan hám onıń huqıqları menen erkinliklerin qorǵaw jáne xoshametlew birinshi gezektegi wazıypalardan esaplanadı.
Bunda, sózsiz, Ózbekstan Respublikasınıń Konstituciyasınıń ornı sheksiz.
Ózbekstan Respublikası Konstituciyası shın mánisinde, ulıwma insanıylıq demokratiya principlerine tiykarlanǵan halda onda insan, onıń ómiri, erkinligi, abırayı, qádir-qımbatı hám basqa da qol qatılmas huqıqları joqarı qádiriyat esaplanıp, shaxstıń huqıqları menen erkinlikleri nızamlar menen qorǵalıwınıń ózi, óz gezeginde, shın mánisinde Konstituciyada insan huqıqları menen erkinlikleriniń tolıq kepillengen.
Shımbay rayonı ádillik bólimi
PHAJ bólimi 1-dárejeli inspektorı P.U.Kulımbetov.