Янгиликлар
04
Inson huquqlari-eng oliy qadriyat
Davlatimiz tarixida muhim oʻzgarishlardan biri hisoblangan yangilangan Konstitutsiya mamlakatimizning uzoq muddatli taraqqiyot strategiyalari, umuman, yurtimiz va xalqimizning ertangi farovon hayoti uchun mustahkam huquqiy asos hamda ishonchli kafolat yaratadi.
Maʼlumki, Konstitutsiya oʻzida insonning xalqaro umumeʼtirof etilgan asosiy huquq va majburiyatlarini jamlagan va oliy yuridik maqomga ega hujjatdir. Shunday ekan, Oʻzbekistonda amalga oshirilayotgan konstitutsiyaviy islohotlar barchamiz uchun oʻta muhim va ahamiyatlidir.
“Inson qadri uchun” gʻoyasini hamda davlatimiz rahbari tomonidan olib borilayotgan hozirgi islohotlarning bosh tamoyili boʻlgan “Inson – jamiyat – davlat” degan yondashuvni Konstitutsiyaning mazmuniga chuqur singdirib, amaliy hayotimizda bosh qadriyatga aylantirishimiz zarur boʻlib hisoblanadi. Yaʼni, insonning qadr-qimmati, shaʼni va gʻururi bundan buyon barcha sohalarda birinchi oʻrinda turishi kerakligi alohida eʼtirof etilmoqda.
Yaqin yillarga qadar Oʻzbekistonda inson huquqlari holati xalqaro hamjamiyat va tashkilotlar tomonidan qattiq tanqidga olinar, bu nafaqat yurtimiz nufuziga, balki mamlakatimiz iqtisodiy rivojiga ham salbiy taʼsir koʻrsatar edi.
Soʻnggi yillarda mamlakatimizda yashayotgan har bir insonning huquq va erkinliklarini kafolatlash va toʻliq himoya qilish masalasi eng ustuvor vazifa sifatida belgilanib, “Inson qadri ustuvor boʻlgan jamiyat va xalqparvar davlat” gʻoyasi asosida Yangi Oʻzbekistonni barpo etishning zarur siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-maʼrifiy asoslari yaratildi.
Inson huquqlari sohasida ilmiy izlanishlar olib borgan olimlardan L.Xart inson huquqlarining dastlabki shakllanishini 1776-yilgi AQSH Mustaqillik deklaratsiyasi bilan bogʻlaydi. Ushbu deklaratsiyada qayd etilganidek: “Biz barcha insonlar teng yaratilganligi va Yaratgan tomonidan yashash huquqi, erkinlik va baxtli boʻlishga intilish kabi ajralmas huquqlar taqdim etilgan degan ochiq haqiqatdan kelib chiqamiz”.
Boshqa bir mutaxassislar M.Duranti va G.Jellineklar esa, inson huquqlarining bugungi rivojlanishining poydevori sifatida 1789-yilgi fransuz inson va fuqarolari huquqlari Deklaratsiyasi bilan boshlanganligini qayd etishadi. Ushbu tarixiy hujjatda “insonlar teng huquqli va erkin holda tugʻiladilar va shunday yashaydilar” degan qoida mustahkamlangan boʻlib, ushbu normani inson huquqlarini rivojlanishining tamal toshi sifatida koʻrish mumkin.
Tarixiy tajribaga nazar soladigan boʻlsak, insonning qadr-qimmati, avvalo, uning tabiiy yashash huquqida namoyon boʻlishiga guvoh boʻlishimiz mumkin. Insonning yashash huquqi – bu eng ulugʻ va muqaddas qadriyatlardan biri boʻlib hisoblanadi.
Yangi Konstitutsiya matniga eʼtibor berilsa, uning 25-moddasida “Oʻzbekiston Respublikasida oʻlim jazosi taqiqlanadi” degan talab qatʼiy belgilandi.
Maʼlumki, 1994-yilda qabul qilingan Oʻzbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida 33 ta modda boʻyicha oʻlim jazosini tayinlashi mumkin edi. Keyinchalik jinoiy jazolarni librallashtirish natijasida 2008-yilgacha qonunchilikka muvofiq ikki turdagi jinoyat, yaʼni javobgarlikni ogʻirlashtiradigan holatlarda qasddan odam oʻldirish va terrorizm jinoyatlarini sodir etganlik uchun oʻlim jazosi nazarda tutilgan edi, 2008-yil 1-yanvardan oʻlim jazosi barcha jinoyatlar uchun bekor qilindi.
Oʻz navbatida, Xalqaro Amnistiya tashkiloti Oʻzbekiston Respublikasida oʻlim jazosining bekor qilinganligini olqishlab, buning ushbu shafqatsiz va gʻayriinsoniy jazoni qoʻllashni butun dunyoda taqiqlash yoʻlida yana bir muhim qadam boʻlganligini qayd etdi.
Akademik A.Saidovning fikricha, Oʻzbekistonda oʻlim jazosining bekor qilinishi quyidagi uch nuqtayi nazarni oʻz ichiga oladi.
Birinchidan, mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy hayotidagi muhim tarixiy voqea;
ikkinchidan, sud-huquq islohatlarining uzviy tarkibiy qismi va muhim bosqichi;
uchinchidan, Oʻzbekistonda amalda shakllantirilayotgan adolatli va insonparvar fuqarolik jamiyati sari qoʻyilgan qadam deb baholash mumkin.
Buyuk fransuz yozuvchisi va faylasufi Viktor Gyugo shunday degan: “Bir mushohada qilib koʻring, oʻlim jazosi nima? Oʻlim jazosi vaxshiylikka xos abadiy belgi! Bunday jazo mavjud boʻlgan joyda kamdan kam hollarda sivilizatsiya rivoj topadi. Balkim oʻlim jazosini siz bugun tugatmaysiz. Ammo uni ertaga, albatta, tugatasiz yoxud uni sizning vorislaringiz tugatadilar”.
Darhaqiqat bizning mamlakatimizda ham har doim ham insonga muruvvat koʻrsatilgan, unga jabr-zulm qilish eng axloqsizlik hisoblansa, inson hayotiga tajovuz qilish va uni oʻlimga mahkum etish qattiq qoralangan.
Amudaryo tuman adliya bo’limi
Davlat xizmatlar markazi
bo’lim boshlig’i S.Xaytboyev