Янгиликлар
26
Balalar hám jaslardıń huqıqların qorǵaw
Balalar huqıqları - hár bir bala (18 jasqa tolmaǵan jas óspirim) hesh qanday sheklewlersiz iyelewi kerek bolǵan huqıq hám erkinlikler bolıp tabıladı. Balalar hám jaslar huqıqları- Insan huqıqları Deklaraciyasınıń tiykarınan kelip shıǵadı. Onıń arnawlı statyası balalar huqıqlarına arnalǵan. Bunda analar hám balalarǵa ayrıqsha ǵamxorlıq hám járdem alıw huqıqın beredi".Deklaraciyada járiyalanǵan barlıq erkinliklerge balalardıń teń huqıqlılıǵın tán alıp, xalıqaralıq jámiyetshilik balalarǵa qosımsha járdem hám qollap-quwatlaw zárúr ekenligin tán aladı. Yaǵnıy, balalar ózleriniń arnawlı mútajlikleri, sonıń menen birge ekspluataciya hám ózbasımshalıq penen talan-taraj etiwge beyimliligi sebepli qosımsha huqıqlarǵa iye boladı.
1979-jıldan 1989-jılǵa shekem 10 jıl dawamında Biirlesken Milletler Shólkeminıń Insan huqıqları boyınsha komissiyasında qatnasqan dúnyanıń kóplegen mámleketleri qániygeleri bala huqıqları haqqındaǵı jańa hújjettiń tekstin islep shıqtı, balanıń jámiyettegi ómiriniń barlıq iskerlik tarawları maksimal dárejede esapqa alındı. 1989 jıl 20-noyabrde Birlesken Milletler Shólkeminiń Bala huqıqları haqqındaǵı konvenciyasi Birlesken Milletler Shólkeminiń Bas Assambleyası tárepinen qabıllandı. Usınıń menen barlıq mámleketler dúnya boylap, balalar aldında tariyxıy minnetleme aldı. Bul tariyxta eń kóp ratifikaciya etilgen insan huqıqları boyınsha shártnamaǵa aylandı hám dúnya boylap balalar ómiriniń ózgeriwine járdem berdi. Ózbekstan Respublikası bul Konvenciyaǵa 1992 jıl 9 dekabrde qosıldı.Ózbekstan Respublikası 2008 jıl 11-dekabrde Bala huqıqları haqqındaǵı konvenciyaǵa tiyisli balalar sawdası, balalar pornografiyasiga tiyisli Fakultativ protokoldı, 2008 jıl 12-dekabrde Bala huqıqları haqqındaǵı konvenciyaǵa tiyisli, balalardıń qurallı waqıyalarda qatnasıwına tiyisli Fakultativ protokoldı ratifikaciya ettı.“Bala huqıqları haqqındaǵı konvenciya” qaǵıydalarınıń orınlanıwı haqqında Ózbekstan Respublikasınıń 1999-jılda dáslepki, 2005-jılda ekinshi dáwirli, 2010-jılda úshinshi hám tórtinshi dáwirli, 2019-jılda besinshi dáwirli esabatları Birlesken Milletler Shólkeminiń bala huqıqları boyınsha komitetine tapsırıldı.
Konvenciyada barlıq balalardıń tiykarǵı insanıy salamatlıǵın hám olardıń párawanlıǵı hám de rawajlanıwın támiyinlewdiń aktuallıǵı tán alındı. Konvenciyaǵa kóre, balalar huqıqların qorǵawdıń tiykarǵı Principi - balalar mápleriniń ústemligin tán aladı.
Hár bir bala azıq-awqat, baslanǵısh medicinalıq járdem hám rásmiy bilim, oyın hám dem alıw sıyaqlı tiykarǵı mútajliklerge iye bolǵan ǵamxor, mehriban hám de jetkilikli turmıs dárejesine iye bolǵan shańaraqta ósiw huqıqına iye. Bunnan tısqarı, hár bir bala itibarsızlıq hám zorlıqtan qorǵanıw huqıqına iye.
Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń XIV babı “Shańaraq, balalar hám jaslar” dep ataladı. Sonıń menen birge, Konstituciyanıń 78-statyasından tómendegishe norma orın alǵan:Balalar ata-anasınıń shıǵısına hám puqaralıq halatına qaramastan, nızam aldında teń. Balanıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin támiyinlew hám de qorǵaw, onıń fizikalıq, intellektuallıq hám mádeniy tárepten tolıq rawajlanıwı ushın eń jaqsı shárt-shárayatlardı jaratıw mámlekettiń minnetlemesi bolıp tabıladı. Analıq, ákelik hám balalıq mámleket tárepinen qorǵaladı”.
Sońǵı jıllarda Ózbekstan balalar máplerine qaratılǵan mámleket siyasatın ámelge asırar eken, “hesh bir bala itibardan shette qalmaydı” degen principke ámel qılınıp kelinbekte.
Sonıń menen birge, “Insan qadri ushın” ideyası hám de “hesh kimdi jalǵız qaldırmaw” principine muwapıq ótkerilgen konstituciyalıq reformalar sheńberinde mámleketimiz Tiykarǵı Nızamına balanıń huqıq hám máplerin támiyinlew kepilliklerin kúsheytiwge qaratılǵan normalar kirgizildi, milliy nızamshılıq bala huqıqlarına tiyisli xalıqaralıq normalarǵa tolıq muwapıqlastırıldı. Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikasınıń Jańalanǵan Konstituciyasında balanıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin támiyinlew hám de, onıń fizikalıq, intellektuallıq hám mádeniy tárepten tolıq rawajlanıwı ushın eń jaqsı shárt-shárayatlardı jaratıw boyınsha kepillikler kúsheytildi, mámlekettiń minnetlemeleri keńeytirildi.
Mámleketimizde balalar huqıqların támiyinlewge tiyisli 40 tan aslam nızam hám nızam astı hújjetleri qabıl etilgen bolıp, usı normativlik-huqıqıy hújjetler “Balanıń eń jaqsı mápleri” principin turmısqa engiziwge qaratılmaqta. 2021 jıl 7 dekabrdegi “Bala huqıqlarınıń kepilliklerin támiyinlew sisteması jáne de rawajlanıw boyınsha Ózbekstan Respublikasınıń ayırım nızam hújjetlerine ózgeris hám qosımshalar kirgiziw haqqında”ǵı Nızamǵa muwapıq, 13 jasqa tolǵan puqaralardıń jınayıy juwapkershilikke tartılıwı biykar etildi. Jınayıy juwapkershilikke tartıw 14 jastan baslanıwı belgilendi. Jas óspirim gúwa yamasa jábirleniwshi retinde soraw alıwda pedagog penen bir qatarda psixolog da qatnasıwı belgilendi.
2023-jıl 12-aprelde nızamshılıqqa ózgerisler kiritilip, jas óspirimlerge jınısıy zorlıq islegen shaxslardı jazadan múddetinen burın shártli azat etiw yamasa jazanı jeńillewi menen almastırıwǵa jol qoymaw hám ápiw etiw halatların qollanbaw belgilenip, bunday jınayatlar ushın jaza sharaları jáne de awırlastırıldı.
Qońırat rayonı ádillik bólimi
Yuridikalıq xızmet kórsetiw
orayı bas yuriskonsultı O.Matyakupov