Янгиликлар
24
Ekonomikalıq, sociallıq, mádeniy hám ekologiyalıq huqıqlar
Ekonomikalıq, sociallıq, mádeniy hám ekologiyalıq huqıqlar
Ekonomikalıq jáne sociallıq huqıqlar – bul huqıqlar puqaralardıń normal turmıs keshiriwin támiyinleytuǵın, jasaw ushın arnawlı bir dárejede óziniń materiallıq hám ruwxıy mútajlikti qanaatlandıratuǵın huqıqlar esaplanadı. Ekonomikalıq, sociallıq hám mádeniy huqıqlar haqqındaǵı xalıq aralıq pakttıń 6-15 statyalarında bul huqıqlar belgilep berilgen. Bul huqıqlar Konstituciyamızdıń IX babı, 41-53-statyalarında hár bir shaxs mal-múlkli bolıwǵa haqılı. Bankke qoyılǵan amanatlar sır tutılıwı hám miyras huqıqına, miynet etiw, erkin kásip tańlaw, ádalatlı miynet shárayatlarında islew, bántligin támiyinlew, jumıssızlıqtan qorǵaw, kambaǵallıqtı qısqartıw, hár kim turaq-jayǵa iye bolıw, bilim alıw, hár kimge ilimiy hám texnikalıq dóretiwshilik erkinligi, mádeniyat jetiskenliklerinen paydalanıw huqıqı kepillenedi. Mámleket jámiyettiń mádeniy, ilimiy hám texnikalıq rawajlanıwına ǵamxorlıq etedi.
1. Ekonomikalıq (múlkke bolǵan huqıq, miyrasqa bolǵan huqıq, isbilermenlik huqıqı hám basqalar).
2. Social huqıqlar (sociallıq támiynatqa bolǵan huqıq, sociallıq qamsızlandırıw, pensiya támiynatı, medicinalıq xızmet kórsetiw).
3. Mádeniy huqıqlar (bilim alıw huqıqı, mádeniy qádiriyatlardan paydalanıw huqıqı, jámiyettiń mádeniy turmısında erkin qatnasıw huqıqı, dóretiwshilik etiw huqıqı, ilimiy izertlew nátiyjelerinen paydalanıw hám olardı ámelde qollaw huqıqı).
4. Ekologiyalıq huqıqlar
Puqaralardıń múlk huqıqı. Múlk huqıqı hár kimniń ózine tiyisli bolǵan mal-múlkke bolǵan óz qálewine kóre, óz mápin gózlep iyelik etiw, paydalanıwı hám basqarıwın ańlatadı. Ózbekstanda hár bir shaxs mal-múlkli bolıwǵa haqılı. Bankke qoyılǵan amanatlar sır tutılıwı hám miyras huqıqı nızam menen kepillik beriledi.
Ózbekstanda ótkerilip atırǵan ekonomikalıq reformalardıń tiykarǵı waziypası mámleket múlkin menshiklestiriw arqalı monopoliyaǵa shek qoyıw hám kóp ukladlı ekonomikanı qurıw, múlkti haqıyqıy iyesine tapsırıw, múlktiń barlıq formalarınıń rawajlanıwına birdey shárt-sharayat jaratıp beriw hám rawajlandırıwdan ibarat.
Puqaralardıń miynet etiw huqıqı. Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 42-statyasında «Hár bir shaxs miynet etiw, erkin kásip tańlaw, ádalatlı miynet sharayatlarında islew hám nızamda kórsetilgen tártipte jumıssızlıqtan qorǵanıw huqıqına iye esaplanadı». 1948-jılǵı Insan huqıqları ulıwma jáhán deklaraciyasınıń 23-statyasında «1. Hár bir insane miynet etiw, jumıstı erkin tańlaw, ádalatlı hám qolay jumıs sharayatına ıye bolıw hám jumıssızlıqtan qorǵanıw huqıqına iye.
Puqaralardıń dem alıw huqıqı. Ózbekstanda jallanıp islep atirǵan barlıq puqaralar dem alıw huqıqına iye esaplanadı. Jumıs waqtı hám aqsha tólenetuǵın miynet demalısınıń múddeti nızam menen belgilenedi (Konstituciya 45-statya).
Jumıs waqtı dep, málim bir grafik tiykarında islengen, miynet shártnaması menen belgilengen miynet minnetlemeleri orınlanatuǵın waqıtqa aytıladı. Ózbekstan Respublikası Miynet Kodeksiniń 182-statyasına tiykarlanıp xızmetker jumıs háptesinde altı yamasa bes kúnlik jumıs háptesinde, jumısshınıń jumıs waqtı háptesine 40 saattan aspawı kerek.
Miynet nızamshılıǵı xızmetkerlerge jıllıq tiykarǵı uzaytırılǵan hám qosımsha miynet demalısların belgileydi. Jıllıq qosımsha demalıstıń eń kem muǵdarı Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesi tárepinen belgilenedi.
Jıllıq demalısta jumısshıǵa ortasha aylıq mıynet haqı muǵdarında aqsha tólew kepillik beriledi. Demalıs ushın aqsha tólew, jámáát shártnamasında belgilengen múddetlerde, bıraq demalıs baslanbastan aldınǵı aqırǵı jumıs kúninen keshikpey ámelge asırıladı.
Miynet huqıqı haqqındaǵı nızamlarda jumısshılarǵa arnawlı demalıslar, yaǵnıy hámiledarlıq hám tuwıw, balalarǵa qaraw, dóretiwshilik demalıslar beriliwi názerde tutılǵan.
Puqaralardıń social támiynat alıw huqıqı. Ózbekstan mámleket qurılısındaǵı tiykarǵı principlerden biri-kúshli social qorǵaw esaplanadı. Social támiynat alıw huqıqı puqaralardıń tiykarǵı huqıqlardan biri bolıp tabıladı." Hár kim qartayǵanda, miynet uqıbın joytqanda, sonıń menen birge baǵıwshısınan ayırılǵanda hám nızamda názerde tutılǵan basqa jaǵdaylarda sociallıq támiynat alıw huqıqına iye.Pensiyalar, napaqalar, social járdem basqa túrleriniń muǵdarı rásmiy belgilep qoyılǵan tirishilik ushın zárúr eń kem muǵdardan az bolıwı múmkin emes",-dep ataladı. (Konstituciya 46 –statya).
"Sociallıq támiynat" termini mámleket tárepinen jaratıp beriletuǵın, insanlardıń turmıslıq iskerligi ushın zárúr zárúriyatın materiallıq tárepten qanaatlandırıw ushın materiallıq hám basqa sociallıq qorǵaw túsiniledi. Bular taypasına pensiya, napaqa jáne sociallıq járdemge mútaj puqaralardı pul hám soǵan uqsas sırtqı kórinislerdegi materiallıq támiynatlar menen támiyinlew kiredi.
Puqaralardıń medicinalıq xızmetten paydalanıw huqıqı. Ózbekstanda hár bir shaxs maman medicinalıq xızmetten paydalanıw huqıqına iye (Konstitutsiya 48-statya).
Maman medicinalıq xızmetten paydalanıw huqıqı mámleket tárepinen kepillik berilgen, shaxslarǵa berilgen huqıq retinde, medicina mákemeleri hám arnawlı maman shıpakerler járdeminde kerekli medicinalıq járdem alıw menen anıqlama beriledi.
Puqaralardıń bilim alıw huqıqı. Shaxstıń bárkámal bolıwında bilim alıw huqıqı úlken áhmiyetke iye boladı. Ózbekstan Respubikası Konstituciyasınıń 50-statyasında: "Hár kim bilim alıw huqıqına iye. Biypul ulıwma tálim alıw mámleket tárepinen kepillik beriledi. Mektep jumısları mámleket qadaǵalawında bolıp tabıladı" – dep belgilengen.
Ózbekstan Respublikası demokratiyalıq huqıqıy mámleket qurıw jolınan barar eken, onıń tiykarǵı waziypası hár tárepleme bárkámal erkin shaxslardı jetilisiwine shárt-sharayat jaratıw hám támiyinlew esaplanadı. Sol sebepli de bilimlendiriw tarawına mámleket siyasatı dárejesinde úlken itibar berilip atır.
1948-jılda qabıl etilgen "Insan huqıqları Ulıwmajáhán Deklaraciyası principlerine tiykarlanıp Ózbekstan Respublikası shaxstıń bilim alıw huqıqın ámelge asırılıwınıń hárekettegi nátiyjeli huqıqıy mexanizmin jaratıp berdi.
Xalıq aralıq huqıq normalarına muwapıq baslanǵısh tálim biypul hám májburiy ekenligi, orta bilim beriw jáne onıń túrli formaları ulıwmalıǵın támiyinlew, joqarı tálimdi barlıq óz qábileti tiykarında alıwı 2020 jıl 23-sentyabrde qabıl etilgen "Bilimlendiriw haqqında"ǵı nızam mazmunın belgileydi.
Ózbekstan Respublikasında úzliksiz tálim sisteması jaratılıp, onıń tiykarında shaxs tálim alıwınıń huqıqıy mexanizmleri ámelde bekkemlenedi.
Taxtakópir rayonı yuridikalıq xızmet
kórsetiw orayı baslıǵı A.Allaniyzov