Янгиликлар
21
Balalar hám jaslardıń huqıqların qorǵaw.
Balalar hám jaslardıń huqıqların qorǵaw.
Bala huqıqları - hár bir bala (18 jasqa tolmaǵan shaxs bala esaplanadı ) hesh qanday sheklewlersiz ıyelewi kerek bolǵan huqıq hám erkinlikler bolıp tabıladı. Balalar hám jaslar úlkenler menen birdey adam huqıqların iye jáne bul barlıq tárepinen tán alınadı.
Bala huqıqlarınıń tariypi logikalıq jaqtan Insan huqıqları umumiy dunyalıq deklarasiyasınıń tiykarǵı ideyalarınan kelip shıǵadı. Onıń bólek statyası balalarǵa arnalǵan. Ol jaǵdayda aytılınıwına qaraganda, " Analıq hám balalıq bólek ǵamxorlıq hám járdem alıw huqıqın beredi". Solay etip, deklaratsiyada daǵaza etilgen barlıq erkinliklerge balalardıń teń haqılılıǵın moyinlay otirip, xalıq aralıq jámiyetshilik balalarǵa qosımsha járdem hám qollap-quwatlaw zárúr ekenligin tán aladı. Yaǵnıy, balalar ózleriniń arnawlı mútajlikleri, sonıń menen birge ekspluatasiya hám ózimshillik penen talan-taraj yetiwlerge salıstırǵanda zaifligi sebepli qosımsha huqıqlarǵa iye.
10 jıl dawamında (1979 jıldan 1989 jılǵa shekem) BMSh-nıń Insan huqıqları boyınsha komissiyasında qatnasqan dúnyanıń kóplegen mámleketleri qánigeleri bala huqıqları tuwrısındaǵı jańa hújjettiń tekstin islep shıqtı, ol jaǵdayda balanıń jámiyettegi ómiriniń barlıq iskerlik tarawıları maksimal dárejede esapqa alınadı. 1989 jıl 20 noyabrde Birlesken Milletler Shólkeminiń Bala huqıqları tuwrısındaǵı konvensiyasi BMSh Bas Assambleyası tárepinen qabıllandı. Usınıń menen barlıq mámleketler dúnya boylap balalar aldında tariyxıy minnetleme aldı. Bul tariyxta eń kóp ratifikatsiya etilgen insan huqıqları boyınsha shártnamaǵa aylandı hám dúnya boylap balalar ómiriniń ózgertiwge járdem berdi. Ózbekstan Respublikası bul Konvensiyaǵa 1992 jıl 9 dekabrde qosılǵan.
Ózbekstan Respublikası 2008 jıl 11 dekabrde Bala huqıqları tuwrısındaǵı konvensiyaǵa tiyisli balalar sawdası, balalar ǵarbozligi hám balalar pornografiyasiga tiyisli Fakultativ protokoldı, 2008 jıl 12-dekabrde Bala huqıqları tuwrısındaǵı konvensiyaǵa tiyisli, balalardıń qurallı waqıyalarda qatnasıwına tiyisli Fakultativ protokoldı ratifikatsiya etken.
“Bala huqıqları tuwrısındaǵı konvensiya” qaǵıydalarınıń orınlanıwı turalı Ózbekstan Respublikasınıń 1999 jılda dáslepki, 2005 jılda ekinshi dáwirli, 2010 jılda úshinshi hám tórtinshi dáwirli, 2019 jılda besinshi dáwirli esabatları BMSh-nıń bala huqıqları boyınsha komitetine tapsırılǵan.
Konvensiya barlıq balalardıń tiykarǵı insaniy salamatlıǵın hám olardıń párawanlıǵı hám de rawajlanıwın támiyinlewdiń aktuallıǵın tán aladı. Konvensiyaǵa kóre, balalar huqıqların qorǵawdıń tiykarǵı Principi - balalar mápleriniń ústinligin tán aldı.
Hár bir bala azıq-tolıq, baslanǵısh medicinalıq járdem hám rásmiy bilim, oyın hám dem alıw sıyaqlı tiykarǵı mútajliklerge iye bolǵan ǵamxor, mehriban hám de jetkilikli turmıs dárejesine iye bolǵan shańaraqta ósiw huqıqına iye. Bunnan tısqarı, hár bir bala itibarsızlıq hám zorlıqshılıqtan qorǵawlanıw huqıqına iye.
Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń XIV bapı “Shańaraq, balalar hám jaslar” dep atalǵan. Soniń menen birge, Konstitutsiyaning 78-statyasından tómendegishe norma orın alǵan:
“Perzentler ata-anasınıń atateki hám puqaralıq jaǵdayınan qaramastan, nızam aldında teń. Balanıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin támiyinlew hám de qorǵaw, onıń fizikalıq, intellektual hám mádeniy tárepten tolıq rawajlanıwı ushın eń jaqsı shárt-shárayatlardı jaratıw mámlekettiń minnetlemesi bolıp tabıladı. Analıq, ákelik hám balalıq mámlekettıń qorǵanıwında”.
Sońǵı jıllarda Ózbekstan balalar máplerine qaratılǵan mámleket siyasatın ámelge asırar eken, “hesh bir bala itibardan shette qalmaydi” degen principke ámel qılıp atır.
Sonıń menen birge, “Insan qadri ushın” ideyası hám de “hesh kimdi orqada qaldırmaslik” principine muwapıq ótkerilgen konstituciyalıq reformalar sheńberinde mámleketimiz Tiykarǵı nızamına balanıń huqıq hám máplerin támiyinlew kepilliklerin kúsheytiwge qaratılǵan jańa aldıńǵı normalar kirgizildi, milliy nızamshılıq bala huqıqlarına tiyisli xalıq aralıq normalarǵa tolıq muwapıqlashtirilmaqta.
Atap aytqanda, Ózbekstannıń jańalanǵan Konstitusiyasında balanıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin támiyinlew hám de qorǵaw, onıń fizikalıq, intellektual hám mádeniy tárepten tolıq rawajlanıwı ushın eń jaqsı shárt-shárayatlardı jaratıw boyınsha kepillikler kúsheytildi, buǵan baylanıslı mámlekettiń minnetlemeleri keńeytirildi.
Mámleketimizde balalar huqıqların támiyinlewge tiyisli 40 tan artıq nızam hám nizam astı hújjetleri qabıl etilgen bolıp, usı normativlik-huqıqıy hújjetler “Balanıń eń jaqsı mápleri” Principin turmısqa engiziwge qaratılıp atır.
2021 jıl 7 dekabrdegi “Bala huqıqlarınıń kepilliklerin támiyinlew sisteması jáne de rawajlanıw qatnası menen Ózbekstan Respublikasınıń ayırım nızam hújjetlerine ózgeris hám qosımshalar kirgiziw tuwrısında”gi Nızamǵa kóre, 13 jasqa tolǵan adamlardıń jınayatlı juwapkershilikke tartılıwı biykar etildi. Jınayatlı juwapkershilikke tartıw 14 jastan baslanıwı belgilendi. Jas óspirim gúwa yamasa jábirleniwshin soraw alıwda pedagog penen bir qatarda psixolog da qatnasıwı belgilendi.
2023-jıl 12-aprelde nızamshılıqqa ózgerisler kiritilip, jas óspirimlerge salıstırǵanda jınıslıq zorlıqshılıq júz etken shaxslarǵa salıstırǵanda jazadan múddetinen burın shártli azat etiw yamasa jazanı jeńillewi menen almastırıw jol menendegi adamgershilik aktlari qollanıw etilmesligi belgilenip, bunday jınayatlar ushın jaza ilajları jáne de awırlastırıldı.
Moynaq rayonı ádillik bóliminiń
yuridikalıq xızmet kórsetiw
orayı bas yuriskonsultı A. Vasyakin.