Янгиликлар
19
Qaraqalpaqstan Respublikası Konstituciyasınıń jaratılıw tarıyxı hám onıń dúzilisi
Qaraqalpaqstan Respublikası Konstituciyasınıń jaratılıw tarıyxı
hám onıń dúzilisi
Insaniyat tarıyxı áyyemgi urıwshılıq qáwimi bolıp, rawajlana baslaǵan dáwirde hár qıylı qáwimlerdegi adamlardı belgili qaǵıydalar tiykarında basqarıwǵa mútájlik sezine basladı. Bul bolsa, házirgi zamanagóy tilde aytqanımızda nızam, qarar bolıp esaplanadı. Bulardıń ishinde eń joqarı yuridikalıq kúshke iye bolǵan konstitutsiya. Hár bir mámleket konstituciyasınıń jaratılıw tarıyxınan baslap búgingi kúnge shekem basıp ótken jolı ózgeshe bolıp tabıladı.
Usınnan Qaraqalpaqstan Respublikasında 1993-jıl fevral ayında bolıp ótken konstituciyalıq komissiyanıń gezektegi májilisinde Tiykarǵı nızamnıń joybarı qaralıp shıǵılǵan. Usıǵan baylanıslı jańa konstituciyanıń joybarı 1993-jılı 7-martta respublika gazetalarında jarıq kórdi. Konstituciya joybarı jarıq kórgen kúnnen tek bir konstituciyalıq komissiyanıń adresine 450 den aslam túrli usınıslar kelip túsken. Al, ǵalaba xabar qurallarına kelip túsken hár qıylı pikirler hám joybarǵa qosımshalar engiziw haqqındaǵı usınıslardıń sanı mıńnan astı. 1993-jıl 7-aprelde konstituciya joybarı rus hám qaraqalpaq tillerinde gazetalarda jáne járiyalanıp, pútkil xalıqlıq talqılawǵa usınılǵan. Konstituciya joybarı ulıwma qabıl etilsin dep kórsetildi hám ol 1993-jıldıń 9-aprelinen baslap óz kúshine engizilsin dep belgilendi.
Suverenli Qaraqalpaqstan Respublikasınıń birinshi konstitutsiyasınıń alǵı sózi ıqsham hám aytarlıqtay tıyanaqlı. Onıń negizgi mánisi insan huqıqların hám mámleket suverenitetin qorǵaw, respublika puqaralarına ılayıqlı turmıstı, paraxatshılıq hám milliy kelisimdi támiyinlew bolıp esaplanadı.
Birinshi taraw-tiykarǵı principler: mámleketlik suverenitet, xalıq hákimiyatı, konstituciyanıń hám nızamnıń ústemliginen tursa;
ekinshi taraw-insannıń hám puqaranıń tiykarǵı huqıqlarınan, erkinliklerinen hám minnetlerinen ibarat;
úshinshi taraw-jámiyet hám insan, jámiyetlik birlespeler, shańaraq, ǵalaba xabar qurallarına baǵıshlanǵan;
tórtinshi taraw-hákimshilik aymaqlıq dúzilis;
besinshi taraw-mámleketlik hákimiyattı shólkemlestiriwdegi konstitutsiyalıq normalardan;
altınshı taraw bolsa-Konstitutsiya hán nızamlarǵa ózgeris hám qosımshalar kirgiziw haqqındaǵı normalardan ibarat.
Qaraqalpaqstan Respublikası konstituciyasınıń dúzilisi tiykarınan tómendegi maqsetlerge erisiwge baǵdarlanǵan bolıp esaplanadı: demokratiyalıq hám sociallıq, ádillik, jeke insan hám puqaralardıń erkinligi, siyasiy turaqlılıq, ekonomikadaǵı menshiktiń barlıq túrleriniń teń huqıqlıǵın huqıqıy qorǵaw, mámlekettiń hár bir jeke insan aldındaǵı konstitutciyalıq minnetlemesin orınlawı.
Búgingi kúnde konstitutsiya arqalı puqaralardıń huqıq hám erkinlikleri sózsiz támiyinlenedi, olardıń múrájatları joqarı wákillikli uyımlar arqalı unamlı sheshim tawıp, búgingi hám erteńgi kúnine isenimin arttıradı. Rawajlanıw bar jerde álbette mashqala, puqaralardı qıynap keletuǵın máseleler hám hár bir insan turmısında júzege keletuǵın múrájatlar payda bolıwı bul tábiyiy jaǵday. Mine usınday mashqalalardıń sheshiliwdegi túp tamırı mámleketimiz tárepinen qabıl etilip atırǵan nızamshılıq hújjetleri olardıń orınlanıwı tek ǵana qaǵazda emes, ámeliyatta ámelge asıwı, mámleketlik uyımlar, shólkemler, wákillikli juwapker xızmetkerlerdiń óz isine pidayı bolıwı arqasında kelip shıǵadı.
Qaraqalpaqstan Respublikası Ádillik ministrliginiń
xızmetkeri P.Allaniyazova