Янгиликлар
27
Korrupciya mámleket rawajlanıwına tosıq bolıwshı illet
Korrupciya mámleket rawajlanıwına tosıq bolıwshı illet
Korrupciya bul jámiyet rawajlanıwına keri tásir kórsetiwshi illet bolıp esaplanadı.
Korrupciya mazmunı ne ekenligi, onıń aldıń alıwǵa qaratılǵan sharalar qanday ekenligi, sonday-aq onıń tamırı qay jerge barıp taqalıwı barısınan maǵlıwmatqa iye bolıw ushın dáslep tariyxı haqqında túsinikke iye bolıwımız kerek dep oylayman.
Korrupciya latın tilinen alınǵan bolıp (Corrumper yaǵnıy buzıw) esaplanadı. Ádette lawazımlı shaxslar tárepinen oǵan berilgen lawazım wákillikleri hám huqıqlardan ózleriniń jeke máplerin gózlep nızamshılıq hám de ádep-ikramlılıq qaǵıydalarına qarama-qarsı ráwishte paydalanıwdı ańlatadı. Kóp hallarda bul atama siyasiy elitadaǵı byurokratik apparatǵa qarata qollanıladı.
Korrupciyanıń tarixiy tamırları júdá áyyemgi zamanlarǵa barıp taqaladı bul jaǵday qáwimde qandayda-bir joqarı ataqqa iye bolıw ushın qáwim basshılarına hár qıylı sawǵalar beriw ádetinen kelip shıqqan dep boljaw etiledi. Korrupciyaǵa qarsı gúresti baslaǵan mámleket eski Shumer mámleketi dep tán alınadı. Qádimgi mámleketlerdi huqıqtı qorǵaw uyımlarınıń paraxorlıǵı qattı táshwishke salǵan. Sebebi bul uyımlar insan huqıq hám erkinliklerin qorǵawshı, olardıń múrájatların unamlı sheshiwshi, sonday-aq mámleket abıroyı esaplanǵan.
XVIII ásirdiń ekinshi yarmına kelip, jámiyet mámleket basqarıw sistemasınıń jumıs sapasına keńnen tásir kórsete basladı. Bul sol dáwirde qabıl etilgen nızam hújjetlerinde óz sáwleleniwin tapqan. Tiykarınan 1787-jılda qabıl etilgen AQSh konstituciyasında para alıw AQSh prezidentin impechmentke tartıw múmkin bolǵan eki jınayattıń biri retinde kósetip ótilgen.
Korrupciyaǵa qarsı gúresiwdiń ústin huqıqıy tiykarları bir qatar xalıqaralıq huqıqıy normalarda óz sáwleleniwin tapqan bolıp, olarǵa tómendegilerdi kirgiziw múmkin:
2003-jıl 31-oktyabrde qabıl etilgen BMShnıń Korrupciyaǵa qarsı Konvensiyasi;
2000-jıl 15-noyabrde qabıl etilgen BMShnıń Transmilliy birlesken jınayatshılıqqa qarsı Konvensiyasi;
1999-jıl 27-yanvardaǵı Evropa Sovetiniń “Korrupciya ushın jınayıy juwapkershilik haqqında” ǵı Konvensiyasi hám basqalar:
Ózbekstan joqarıda aytıp ótilgen xalıqaralıq normalardan 2008-jılda Birlesken Milletler Shólkeminiń Korrupciyaǵa qarsı Konvensiyasi, sonıń menen birge, 2010-jılda Ekonomikalıq birge islesiw hám rawajlanıw shólkemi sheńberinde qabıl etilgen Korrupciyaǵa qarsı gúres boyınsha Istanbul Háreket rejesin ratifikaciya etken.
Atap ótiw kerek, mámleketimizde korrupciyaǵa qarsı gúresiw hám de bul túrdegi jınayatlardıń ámelge asırılıwınıń aldın alıwǵa qaratılǵan kompleks ilajlar sistemalı túrde ámelge asırılıp atır.
Bárshemizge belgili, Ózbekstan Respublikasınıń 2017-jıl 3-yanvardaǵı “Korrupciyaǵa qarsı gúresiw haqqında”ǵı ÓRN-419-sanlı Nızamı qabıl etilgen. Bul nızam Korrupciyaǵa qarsı gúresiw boyınsha iskerlikti ámelge asırıwshı hám onda qatnasıwshı uyımlar hám de shólkemler, korrupciyaǵa qarsı gúresiw tarawında huqıqıy sana hám huqıqıy mádeniyattı arttırıw, korrupciyaǵa baylanıslı huqıqbuzarlıqlardı anıqlaw olarǵa shek qoyıw, jazanıń bar ekenligi haqqında maǵlıwmat sáwlelengen bolıp esaplanadı.
Endi bir nársege toqtalsaq, korrupciyanı ámelge asırǵan shaxslar qanday tártipte jazalanadı?
Para alıw bazalıq esaplaw muǵdarınıń 50 esesinen 100 esesine shekem járiyma yamasa arnawlı bir huqıqtan ayırıw, eki jıldan bes jılǵa shekem azatlıqtı sheklew, yamasa bes jılǵa shekem erkinen ayırıw menen jazalandı. Tek ǵana para alǵan shaxs emes para bergen shaxsqa da jaza bar ekenligi belgili bunda bazalıq esaplaw muǵdarınıń 50 esesinen 100 esesine shekem járiyma yamasa arnawlı bir huqıqtan ayırıw, eki jıldan bes jılǵa shekem azatlıqtı sheklew, yamasa bes jılǵa shekem erkinen ayırıw menen jazalanadı.
Álbette, korrupciya elimiz rawajlanıwına, jámiyetimiz alǵa ilgerleniwine, jaslarımızdıń sawatlılıq dárejesi tómenleniwine, puqaralarımızdıń huqıq hám erkinlikleri shekleniwine qáwip-qáter oyatadı. Sociallıq maǵlıwmatlarǵa názer taslasaq, Ózbekstan Respublikası “erkin bolmaǵan mámleketler” qatarına kiritildi. Ózbekstan “Freedom house” insan huqıqları shólkeminiń dúnyadaǵı erkinlik-2024 esabatında erkin bolmaǵan mámleketler tayıpasına kiritildi. Mámleket 100 balldan 12 ball toplay aldı, sonnan al siyasiy huqıqlar bolsa 2ball, puqaralardıń erkin dárejesi 10 ball esaplanadı. Korrupciya illetiniń ósiwi yamasa onıń aldın alıw ilajları qabıl etilip atırǵan nızam, qararlarǵa emes, usı elde jasap atırǵan hár bir insanǵa baylanıslı.
Juwmaqlap aytqanda, Ózbekstan Respublikası Prezidentı Sh.Mirziyoyev aytqanınday “Jámiyatimizde korrupciya illeti óziniń túli kórinisleri menen rawajlanıwımızǵa tosıq bolıp atır. Bul jawız illettiń aldın almasaq, haqıqıy isbilermenlik hám investiciya ortalıǵın jaratıp bolmaydı ulıwma jámiyet hesh qanday tarmaǵı rawajlanbaydı” dep aytıp ótken.
Qaraqalpaqstan Respublikası Ádillik ministrligi
xızmetkeri P. Allaniyazova