Янгиликлар
20
Huqıqbuzarlıqlar profilaktikası: urlıq, biyzarılıq ushın juwapkershilik bar?
Huqıqbuzarlıqlar profilaktikası: urlıq, biyzarılıq ushın juwapkershilik bar?
Mámleketimizde sońǵı jılları alıp barılıp atırǵan reformalar arqalı puqaralarǵa berilip atırǵan imkániyatlar hám bunday imkaniyatlardan puqaralardıń paydalanıwı kózdi quwantıradı. Tilekke qarsı sońǵı jılları puqaralar tárepinen bir qansha túrde huqıqbuzarlıq túrleri, atap aytqanda, urlıq, biyzarılıq jınayatları sádir etiliwi jaǵdayları júz bermekte. Dáslep jınayat túsinigine anıqlıq kiritiw tiyis. Jınayat dep, jaza qollanıw qáwpi arqalı jınayat kodeksi menen qadaǵan etilgen, ayıplı jámiyetlik qáwli qılmıs (háreket yáki háreketsizlik) túsiniledi. Usı orında joqarıda ko’rsetilgan jınayat túrleri hám juwapkershiligi boyınsha ámeldegi nızam hújjetlerinde belgilengen ta’rtip haqqında qısqasha maǵlıwmat beriw orınlı.
Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń 169-statyasında “urlıq, yaǵnıy ózgeniń mal-múlkin jasırın tárizde talan-taraj etiw” dep belgilengen bolıp, búl túrdegi jınayıy qılmıs ushın, qılmıstı awırlastırıwshı jáne jeńillestiriwshi jaǵdaylarǵa baylanıslı bazalıq esaplaw muǵdarınıń yeliw esesinen úsh júz esesine shekemgi muǵdarda járiyma yáki úsh júz alpıs saatqa shekem májbúriy jámáát isleri yáki eki jıldan ush jılǵa shekem dúzetiw isi yáki bir jıldan bes jılǵa shekem erkinligin sheklew yáki segiz jılǵa shekem bolǵan múddetke erkinen ayırıw jazasi belgilengen.
Sonday-aq, Ózbekstan Respublikası Oliy sudı Plenumınıń 1999-jıl 30-aprel kúngi 6-sanlı qararında “Jábirleniwshiniń yáki basqalardıń joq waqtında yáki olar bar bolsa da, olarǵa bilindirmesten ózgeniń mal-múlkin jasırın talan taraj etiw urlıq esaplanadı. Eger jábirleniwshi yáki basqalar mal – múlktiń alınıp atırǵanlıǵıń kórgen bolsada, biraq ayıplanıwshı bildirmey háreket etip atırman dep oylaǵan bolsa, bunday qılmıstı da urlıq sıpatında kvalifikaciyalanadı.” dep belgilengen.
Ózgeniń múlkin jasırın tárizde talan – taraj etiw menen baslanǵan, biraq jábirleniwshi yáki basqa shaxslar tárepinen sezib qalınǵanına qaramastan ayıpker tárepinen múlikke iyelik etiw maqsetinde olardıń ómiri hám den sawlıǵı ushın qáwipli bolmaǵan zorlıq isletip yáki sonday zorlıq isletiw menen menen qorqıtıp qılınǵan háreketler talanshılıq, hújim etip jábirleniwshi yáki basqa shaxslardıń ómiri yáki den sawlıǵı ushın qáwipli bolǵan zorlıq isletkende yáki sonday zorlıq isletiw menen qorqıtqanda qılmıs basqınshılıq deb kvalifikaciyalanadı.
Jámiyettegi tártipke qarsı jınayatlardıń biri bul – biyzarılıq jınayatı bolıp, Jınayat kodeksiniń 277-statyasına tiykar jámiyette júris-turıs qaǵıydaların qasttan mensinbew, urıw – doppaslaw, denege jeńil jaraqat jetkiziw yáki ózgeniń múlkine zıyan jetkiziw yáki nabıt qılıw anaǵurlum muǵdarda zıyan jetkeriw menen baylanıslı halda sádir etilse juwapkershilikke alıp keliwi belgilengen.
Jámiyette júris – turıs qaǵıydaların qasttan mensinbew degende, normativ huquqıy hújjetler, ádep – ikramlıq normaları, úrp – ádet dástúrleri menen belgilengen jámiyet tártibin (adamlar ortasındaǵı qatnasıqlar,júris – turıs qaǵıydaların, jámiyetlik turmıs tárizin) qopal tárizde buzıw túsiniledi. Ayıplanıwshı óziniń háreketleri menen jámáát tártibin buzıp atırǵanlıǵın ańlawı lazım. Bunda usı túrdegi háreketler menen jámiyet tártibin buzıw ortasında sebepli baylanıs bolıw shárt. Sebepli baylanıs anıqlanbaǵan jaǵdayda qılmıs shaxsqa yáki múlkke qarsı qaratılǵan jınayat deb bahalanadı.
Sonday-aq, Ózbekstan Respublikasi Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı kodeksi 183-statyasına muwapıq mayda biyzarılıq huqıqbuzarlıǵı ushın hákimshilik juwapkershilik belgilengen. Mayda biyzarılıq degende jámiyetlik orınlarda uyatlı sózler menen sóginiw, puqaralardıń namısına tiyiwshi biyzarılıq etiw hámde jámiyet tártibi hám puqaralardıń tınıshlıǵın buzıwshı sol sıyaqlı basqa is – háreketlerde sáwlelengen jámiyettegi júris – turıs qaǵıydaların qasttan mensinbew túsiniledi. Mayda biyzarılıq ushın bazalıq esaplaw muǵdarınıń úsh esesinen bes esesine shekem járiyma yáki on bes sutkaǵa shekem hákimshilik qamaqqa alıw hákimshilik jazası belgilengen.
Egerde shaxstıń mayda birzarılıq háreketleri dawam etip, ayıpkerdiń keying háreketleri shaxstı urıw – doppaslaw, jeńil jaraqat jetkeriw yáki múlkke anaǵurlım muǵdarda zıyan jetkeriw yáki nabıt qılıw menen sádir etilgen bolsa, shaxs hákimshilik juwapkershilikke tartılmastan, tek jınayıy juwapkershilikke tartıladı.
Joqarıda kórsetilgenindey, jaza qollanıw qáwpi arqalı jınayat kodeksi menen qadaǵan etilgen, ayıplı jámiyetlik qáwli qılmıs (háreket yáki háreketsizlik) juwapkershilik keltirip shıǵaradı. Sonlıqtan ámeldegi nızam hújjetlerinde belgilengen tártip, qaǵıydalarǵa ámel qılǵan halda jasaw tiyis.
Beruniy rayonı ádillik bólimi
Yuridikalıq xizmet kórsetiw orayı
bas yuriskonsultı A.Qurbanıyazov