Янгиликлар
09
Media bilim hám “Fake news”: huqıq hám juwapkershilik shegarası
Media bilim hám “Fake news”: huqıq hám juwapkershilik shegarası
Búgin qulaǵımızǵa " feyk", " fake news" sózlikleri tez-tez shalınıp kelinbekte. Termin retinde olar jaqın ótken zamanda tutınıwǵa kiritilgen sonda da, ótirik informaciya tarqatıw tariyxı talay uzaqqa barıp taqaladı.
Feyklardıń kúsheyiwi bir tárepden ǵalaba xabar qurallarınıń professionalizmge, basqa tárepden bolsa informaciya qarıydarlarınıń mediasawatxanlıǵına baylanıslı másele bolıp tabıladı.
Internet hám sociallıq medianıń rawajlanıp barıwı nátiyjesinde hár bir informaciya paydalanıwshısı áyne waqıtta informaciya taratıwshı, xalıq jurnalisti rólin de atqarmaqta. Insan bir ǵana barmaq háreketi menen kelip shıǵıwı gúmanlı xabardı mıńlaǵan adamlarǵa jetkiziwi múmkin.
Búgingi kúnde feyklar arqalı ǵalabalıq qırǵınlar shólkemlestirilip atırılǵanlıǵı, insanlar jat ideyalarǵa erip atırǵanlıǵı, jalǵan xabarlar menen jámiyetshilik sanasın manipulyatciya etilip, jámiyet turmısı ushın zárúrli máselelerdiń sheshimi quramalılastırılıp atırılǵanlıǵı, jámiyet aǵzaları arasına ala-awızlılıq salınıp atırılǵanlıǵı, puqaralar hám mámleket ortasında isenimsizlik payda qılınıp atırǵanı hesh kimge sır emes.
Jalǵan xabarlardıń sıyasıy, sociallıq-ekonomikalıq processlerge hám xojalıq turmısqa unamsız tásiri sol dárejede artıp ketiwi, aldaǵı waqıtlarda bul mashqalar global áhmiyet kásip etip, xalıq aralıq kólemde feyklarǵa qarsı nızamlı gúres processi jedellesip barmaqta.
Aldaǵı waqıtlarda feyklarǵa qarsı gúresiwde nızamshılıqtı jetilistiriw, ǴXQ hám basqa informaciya taratıwshılardıń juwapkershiligin kúsheytiw hám puqaralardıń mediasawatxanlıǵın asırıw máseleleri kún tártibinde turıptı.
FEYK (ingl. fake) — sózi jalǵan, jasama degen mánislerdi ańlatadı. Haqıyqatqa júdá uqsap ketetuǵın jalǵan xabarlar, arnawlı programmalar arqalı ózgertirilgen fotosúwretler, montaj etilgen videorolikler, social tarmaqlarda basqa shaxslar (ádetde, ataqlı insanlar) atınan ashılǵan "jalǵan akkauntlar" feyklarga mısal bola aladı.
Usılardıń sebebinen házirgi kúnde dúnyada feyklarǵa qarsı gúresti kúsheytiw, onıń ushın áwele, huqıqıy bazanı tolıq jetilistiriw tendenciyası gúzetilip atır.
Feyklerdan kimge qanday máp bar? - Jalǵan informaciya avtorları kóbinese kózge ayqın taslanatuǵın, "qıshqırıwshı" birinshi betlarden yamasa bastan-ayaq toqıma waqıyalardan paydalanıp oqıwshılar auditoriyasın asırıwǵa hám ózlerine siltemelerdi kóbeytiwge háreket etedi. Bunda klikbeyting arqalı payda alıw principi qollanıladı, yaǵnıy qansha kóp adam úlesse hám sol resursqa kirse, reklama beretuǵınlardıń sanı da sonshalıqqa artadı. Bunda tarqatılıp atırǵan informaciyanıń ras yamasa ótirikligi áhmiyetke iye emes, kóbirek, adam kórse hám resursqa kirse, boldı. Auditoriyası úlken internet resursları jámiyetshilik pikirin basqarıw quralı retinde úlken sıyasıy jáne social áhmiyetke iye boladı.
Feykler qanday payda boladı? - Avstriyalıq alım Karl Kraus sonday jazadı: “Dúnyanı urıs batqaǵına tartatuǵın zat bul informaciya! Aldın diplomatlar hám siyasatshılar jurnalistlarge ótirik maǵlıwmat beredi. Keyin sol maǵlıwmatlardı gazetalarda oqıp, ózleri olarǵa isenedi”.
Aldın kimdur ótirik sóyleydi yamasa haqıyqattı azmaz buzadı. Keyin bolsa ótirik átirapına tolıq maǵlıwmatlar qosıla baradı. Keyininen ol haqqındaǵı kommentariyalar hám oy-pikirler payda boladı. Bul jaǵına hesh kim informaciyanıń tuwrı yamasa nadurıslıǵı haqqında bas qatırmaydı. Hámme óz pikirin maqullap, básekide utıp shıǵıwǵa zor beredi. Nátiyjede ótirik adamlardıń sanasın hám pikirin iyeleydi jáne onı basqara baslaydı.
Ótirik ayqınlasatuǵınday bolsa, bul esaptan tısqarı jaǵday sıyaqlı qaraladı hám sol waqıtqa deyin onıń átirapında aytılǵan oy-pikirlerdi gu’man astına alıw ushın bul jetkilikli emes dep esaplanadı. Sol tárzde ótirik - norma, haqıyqat bolsa onıń normalıǵın tastıyıqlaytuǵın esaptan tısqarına aylanadı.
Házirgi kúnde mámleketimizde Internetten paydalanıwshılar sanı 20 millionǵa jetti. Social tarmaqdarda (Facebook, Instagram, Telegram) bir kúnde 1. 6 million paydalanıwshı aktiv bolıp tabıladı.
Izertlewlerden ayan bolmaqta, internette, sonıń menen birge, sociallıq tarmaqlarda hár kúni millionlap jalǵan xabarlar tarqatılıp atır. Olardıń aqıbetleri de túrlishe. Geyparaları hesh qanday áhmiyetke iye bolmasa da, ayırımları isenerliligi menen kisini uwayımǵa salıp qoyadı. Sol sebepli dúnya mámleketleri internette tarqatılıp atırǵan jalǵan xabarlarǵa qarsı gúresiw, olardıń unamsız aqıbetlerin saplastırıw júzesinen óz qarasların ilgeri súrmekte.
Biz feyklardı basqaramızba yamasa olar bizdi? - Informaciya ásirinde jalǵan maǵlıwmat tarqatıwdı terrorshılıq taktikasına teńlestiriw múmkin. ǴXQ - informaciya urısında júdá kúshli qural esaplanadı.
Oksford sózlginde "dezinformaciya" sózi sonday túsindiriledi:
DEZINFORMACIYA — bul shet el húkimetleriniń pikir hám sıyasatına tásir ótkeriw maqsetinde kóbinese mámleket yamasa onıń tıńshıları tárepinen shet el húkimetlerine yamasa ǴXQ na bile tura ótirik sıpatlama beriw mánisin bildiredi.
Kórinip turǵanı sıyaqlı, dezinformaciya, yaǵnıy ótirik maǵlıwmat tarqatıwdan maqset adastırıw, shalǵıtiw hám kópshilik pikirin basqarıw bolıp tabıladı.
Geyde shın maǵlıwmat qay jerde táwsilip, ótirik qay jerden baslanıp atırǵanlıǵın ańǵarıw qıyın boladı. Informaciyanı biziń dúnyaqarasımızǵa mas tárzde talqınlaydı, tákı biz oǵan iseneyik, oǵan razı bolayıq hám qabıllayıq. Sol arqalı pikirimizge tásir ótkeriledi hám málim nátiyjelerge erisiledi. Tolıq bolmaǵan haqıyqat, ótirik maǵlıwmat hám polittexnologiyalar informaciya ásiriniń tiykarǵı ónimi bolıp qaldı. Bunnan maqset anıq emeslikler artına haqıyqattı jasırıw, jalǵan maǵlıwmattı párdazlaw bolıp tabıladı.
Feyklardıń taǵı bir tárepi óz-ózin kóbeyte alıw qábileti bolıp tabıladı. Yaǵnıy mısh-mıshlar birdan balalaydı, jańa-jańa, biraq ótirik maǵlıwmatlar menen bayıp baradı hám adamlar bara-bara kóbirek shalǵıp baradı.
Feyklardi qanday aniqlaw múmkin?
1. Derekti jaqsılap úyreniń - Xabardan bas betke ótip, sayttıń maqseti, wazıypaları hám kontentin úyrenip shıǵıń.
2. Sánelerine itibar beriń - Jańalıq, xabardıń sánesi jańama? Eski xabardı berip atırǵan joqpa?
3. Xabardı aqırına shekem oqıń - Geyde itibar tartıw ushın bas betlarde haqıyqatlıq bórttirip yamasa buzıp kórsetiliwi múmkin.
4. Bálki bul házil shıǵar - Xabar júdá ájeplenerli, reallıqqa tuwrı kelmeytuǵın bolsa, bálki bul házil shıǵar dep gúman etiń. Kóbinese olar házil bolıp shıǵadı.
5. Avtordı tekseriń - Avtor haqqında maǵlıwmat izlep kóriń, rasında bar adamba, isenimli maǵlıwmatlardı jazadıma?
6. Qalıs bolıń - Maǵlıwmat sizge jaǵıwı yamasa jaqpaǵanı kóz qarasınan emes, qalıs qarawǵa úyreniń.
7. Siltemelerdi tekseriń - Qandayda xabardı basqa siltemeler arqalı da izlep kóriń, bir neshe derekten alınǵan maǵlıwmatlardı salıstırıń.
8. Qánigelerden sorań - Juwmaq shıǵarıwdan aldın tarawdıń qánigelerinen pikirin sorań.
Juwmaq ornında sonı aytıp ótiwimiz kerek biz alıp baratırǵan reformalardıń táǵdiri saylawlarda dawıs beriw kabinasında tuwrı qarar qabıl ete alatuǵın, jeke, ekonomikalıq, social, ilimiy hám basqa tarawlarda rastı jalǵandan parıqlay alatuǵın sanalı puqaralarǵa baylanıslı.
Sonıń menen birge, biz plyuralizm hám erkin pikirlilik dáwirinde jasap atırmız. Bul bolsa óz náwbetinde túrli talqılawlar, oy-pikirler hám pikirlerden quram tapqan media-maydan bolıp tabıladı. Sonday shárayatta feyklardan kiyatırǵan qáwipti tuwrı bahalaw hám oǵan qarsı tura alıw hár bir mámlekettiń wazıypası hám hár bir puqaranıń minneti bolıp tabıladı.
Eń tiykarǵısı bolsa informaciya tarqatıw juwapkershiligin seziw, buǵan baylanıslı huqıqıy aqıbetlerdi oylaw hám juwapkerlikti esten shıǵarmaw kerek.
Shomanay rayonı ádillik bólimi
mámleketlik xızmetler orayı
bólim baslıǵı Akbar Orazbaev