Янгиликлар
20
Konstituciyalıq reformalar
Jańa Ózbekstan ushın insan qadri hám xalıq mápi hámme nárseden ústin bolıp tabıladı. Sol sebepli insan qadrin kóteriw mámleketlik shólkemleriniń Konstituciyalıq minneti hám tiykargı wazıypası bolıwı shárt. Jańalanıp atırǵan Konstituciyamızda bul principler anıq korsetilip, óziniń jetilisken huqıqıy sheshimin tabıwı zárúr.
Ámeldegi Konstituciyada puqaralarımızdıń erkin háreketleniwine tiyisli normalar tolıq jazılmaǵan. Qandayda bir demokratiyalıq mámlekette puqaranıń huqıqın shekleytuǵın norma joq. Aldaǵı waqıtta bunday tosqınlıqlardı sistemalı sheshiw ushın, hár bir Ózbekstan puqarası mámleket boylap erkin háreketleniwi, turaq jayın jasaw ornın erkin tańlaw huqıqına iye bolıwı shárt. Hár bir puqaraǵa mámleketten tosıqlarsız shıǵıp ketiw hám qaytıp keliw huqıqı kepillikleniwi kerek. Áne sol zárúrli normalardı Konstituciyamızda qatań belgilep qoyılıwı lazım. Sonda ǵana puqaralarımızdıń tınısh hám qáwetersiz jasawı, mámleketke hám nızamlarǵa isenimi, erkin háreket etiwiniń kepili támiyinlengen boladı.
Jańa konstituciyada Ózbekstan sociallıq mámleket ekeni belgilenbekte. Mámlekettiń sociallıq minnetlemeleri normaları derlik 3 ese asırıldı. Atap aytqanda, sociallıq mútajligi bar taypadaǵı puqaralar turaq-jay menen támiyinlenedi, eń kem aylıq mıynet haqı insanǵa múnásip turmıs sharayatın támiyinlewdi esapqa alǵan halda belgilenedi, puqaralardıń kepillik berilgen medicinalıq járdem alıw huqıqları támiyinlenedi.
Konstituciyada jaslardıń joqarı oqıw orınlarında grant tiykarında mámleket esabınan bilim alıw huqıqı, yaǵnıy “intalı jaslarǵa mámleket esabınan joqarı bilim alıw múmkinshiligi kepillenbekte”. Joqarı bilimlendiriw mákemelerinde mámleket grantları “ ajratıladı jáne bul tártip hesh qashan biykar etilmeydi”.
Bunnan tısqarı, senatorlar sanın házirgi 100 danadan 65 danaǵa kemeytiw, xalıq deputatları keńesi baslıqları hám hákimler wákilliklerin bólistiriw joybarlastırılǵan.
Konstituciyamızda puqaralarımızdıń turaq jayǵa bolǵan huqıqların qorǵaw. Xalıqtıń barlıq qatlamları, ásirese, mútáj taypalardı turaq-jay menen támiyinlew boyınsha mámlekettiń minnetlemeleri bekkemlenbekte. Sudtıń qararısız hesh kim turaq-jayınan ayırılıwı múkin emes. Jayı buzılıwǵa túsetuǵın bolsa, onıń ushın buzıwdan aldın onıń qunına saykes túrde kompensaciya toleniwi, turaq-jayǵa yamasa shaxstıń basqa mal-múlkine onıń ruxsatısız kiriw, kózden keshiriw hám tintiw ótkeriwge tek nızamda belgilengen jaǵdaylarda jol qoyılıwı Konstituciyada qatań bekkemlenbekte. Bas Nızamımızda jeke menshiktin qorǵalıwın támiyinlew ushın zárúr bolǵan Konstituciyalıq kepilliklerdi kúsheytiriliwi kerek. Yaǵnıy, hár bir isbilermen mudamı mámleket, Konstituciya nızamlar hám de Prezident qorǵawında ekenin ámelde seziwi kerek. Rawajlanǵan mámleketlerdegi sıyaqlı sonday tártip ornatılıwı kerek, mal-múlki sud qararısız, óziniń razılıǵısız múlkinen ayırılmawı shárt.
Insannıń miynetke hám múnásip turmıs sharayatlarına, jumıssızlıqtan qorǵanıwǵa bolǵan huqıqlarınıń isenimli qorǵalıwın támiyinlew, kambaǵallıqtı kemeytiw — Konstituciyalıq reformalardıń zárúrli maqseti bolıp tabıladı. Insan salamatlıǵı — jámiyettiń eń tiykargı baylıǵı bolıp tabıladı. Turmıslıq tájiriybe sonı kórsetedi, tek salamat xalıq hám millet ǵana ullı islerge ılayıq boladı. Biz ushın insan salamatlıǵı — millet ómiriniń dawamlılıǵın támiyinlew, onıń genofondın saqlaw, turaqlı milliy strategiyamızdın zárúrli strukturalıq bólegi bolıp tabıladı. Bul maqsetlerge erisiw ushın, Konstituciyamızda belgilengen “Hár bir insan maman medicinalıq xızmetten paydalanıw huqıqına iye”, degen ulıwma norma jetkilikli emes. Bul statyanı keńeytirip, tuwrıdan-tuwrı qollanılatuǵın normalar menen bayıtıw shárt. Náwbettegi másele — insannıń jetilisiwi, jetkilikli turmıs keshiriwinde qolay hám qáwipsiz átirap -ortalıq, ekologiyanıń áhmiyeti júdá úlken ekenin bárshemiz jaqsı túsinemiz. Tábiyattaǵı global ıqlım ózgerisleri, Aral teńiziniń qurıwı menen baylanıslı jaǵdaydıń barǵan sayın keskin tús alıp atırǵanı ekologiyalıq qáwipsizlikti oǵada aktual máselege aylandırdı. Sol sebepli Konstituciyamızda bul baǵdarǵa tiyisli ekologiyalıq -huqıqıy normalar óz ornın tabıwı kerek.
Atqarıw hákimiyatı shólkemleriniń Konstituciyalıq juwapkershiligin hám wákilliklerin keńeytiw menen birge, olardıń ámelge asırılıwı ústinen jámiyetshilik hám parlamentlik qadaǵalawın kúsheytiwdi de talap etiledi. Sol munasábet menen Prezidentimiz húkimettin wákilliklerin keńeytiwdi usınıs etdi. Atap aytqanda, Konstituciyada Ministrler Kabineti hám hákimliklerdiń ekologiya, jaslar siyasatın ámelge asırıw, shańaraqtı qollap-quwatlaw, bekkemlew hám qorǵaw, mayıplıǵı bolǵan shaxslardı sociallıq qorǵaw, qolay jámiyetlik transporttı rawajlandırıw, xalıqtıń dem alıwı ushın zárúr sharayatlar jaratıw, puqaralıq jámiyeti institutların qollap-quwatlaw boyınsha juwapkershiligin belgileniwi kerekligin bildirdi. Puqaralardıń tınısh, erkin hám párawan jasawı húkimet hám jergilikli hákimlikler iskerliginiń baslı maqsetine aylanıwı zárúr.
Endi aldımızda bul islerdiń ekinshi basqıshı, yaǵnıy usı usınıslardı xalqımız, jámiyetshiligimiz menen taǵı bir marte hár tárepleme uyrenip shıǵıp, qabıllaw wazıypası turıptı. Konstituciyaga kirgizetuǵın hár bir ózgeris hám qosımshalar álbette, putkil xalıq talqılawına qoyılıwı zárúr. Sebebi, el xalqımız oǵada zárúrli hám sheshiwshi tariyxıy tańlaw aldında turıptı.
Xalqımızdın siyasiy-huqıqıy pikirleri bolatuǵın jańalanıp atırǵan Konstituciyamızǵa súyene otırıp, Jańa Ózbekstandı álbette birgelikte quramız.
Qońırat rayonı ádillik bólimi insan huquqların qorǵaw hám huqıqtı qollaw ámeliyatın úyreniw bólimshesi
bas máslahatshisı 3-dárejeli yurist A.Aymbetov