Янгиликлар
10
Insan huqıqları dúnya júzlik deklaraciyasına 74-jıl
Mámlelektimizde alıp barılıp atırǵan barshe tawardaǵı is-ilajlardıń dıqqat orayında barqulla insan huqıqları, onıń erkinliklerin támiyinlew hám qorǵaw tiykarǵı negiz bolıp sanaladı. Ózbekstan Oraylıq Aziya mámleketleri ishinde insan huqıqları boyınsha óz milliy sistemasın islep shıqqan dáslepki mámleketlerden bolıp esaplanadı. Usı kúnge shekem mámleketimizde insan huqıqları hám erkinliklerin qorǵawdıń xalıqaralıq tán alınǵan principleri, balalar hám hayal-qızlar huqıqların qorǵaw, korrupciya hám adam sawdasına qarsı gúresiw boyınsha normativ-huquqiy hùjjetler orınlanıwın támiyinlew maqsetinde bir qatar milliy dásturler, is-ilajlar islep shıǵılıp, arnawlı komissiya xizmeti jolǵa qoyılǵan.
Házirgi waqıtta Ózbekstan Respublikası insan huqıqları boyınsha 80 nen artıq xalıqaralıq hújjetlerge, BMSH niń 6-tiykarǵı shártnaması hám 4 fakultativ protokolǵa qosılǵan. Ózbekstan Respublikası milliy nızamshılıq hám huqıqların qollanıw ámeliyatına xalıqaralıq standartlardı sistemalı hám basqıshpa-basqısh implementaciya qılıwdıń óz modeli, insannıń konstituciyalıq huqıqları hám erkinliklerine boysınıw monitoringi milliy sistemasi qáliplestirildi. Shet el mámleketler tájriybesinde insan huqıqların qorǵawǵa tiyisli huqıqtı tómendegishe 3 túrge bólistiriw mumkin:
- birinshi topar huqıqları "Unamsız formada táriyiplengen huqıqlar"dı óz ishine aladı. Bular insan huqıqları dúnya júzlik deklaraciyasiniń 2-,21-statyalarında belgilengen puqaralıq hám siyasiy huqıqlar. Bunda huqıqlardı támiyinlew insan erkinlikleri hár qanday tárizde sheklew qoyıwdan, olardı qorǵawdı támiyinlewge qaratılǵan.
- ekinshi topardaǵi huqıqları "unamlı formada táriyiplengen huqıqlar"dı óz ishine aladı. Bular insan huqıqları dúnya júzlik deklaraciyasiniń 22-27-statyalarında bekkemlep berilgen ekonomikalıq, siyasiy hám finanslıq huqıqlardı óz ishinde aladi. Ekinshi toparǵa tiyisli huqıqlar dáslep insanlardıń múnasip turmıs tárizinde jasawı ushın bolǵan huqıqlarına, sotsial adalattı, mútajlikke zárúrlik bolmawın támiyinlew hám mádeniy turmısta qatnasıwǵa qaratılǵan.
- úshinshi topardaǵı huqıqlar "kollektiv" huqıqlardı óz ishine aladı. Bular insan huqıqları dúnya júzlik deklaraciyasiniń 28-statyasında belgilengen. Bunda hár bir insan usı Deklaraciyada engizilgen huqıq hám erkinliklerden paydalanıwı múmkin, yaǵniy bul huqıqlar ajralması, hár dayim ulıwma tiykarǵa iye bolǵan huqıqlar bolıp esaplanadı.
Insan huqıqların qorǵawdaǵı eń tiykarǵı hám dunyadaǵı kóp mámleketler tárepinen tán alınǵan insan huqıqları deklaraciyası usı tarawdaǵı barlıq xalıqlardıń jetisken eń úlken jeńislerinen biri dep aytıw mumkin. Usı hùjjet qabıl qılınǵanlıǵına 74-jıl bolǵan bolsada, dunyanıń eń rawajlanǵan mámleketleri hám onıń normaların óz huqıqiy sistemalarına engiziw ushın elege shekem hár turli is-ilajları islep shıǵıwdı dawam etirip kelmekte.
Insan huqıqları dúnya júzlik deklaraciyası Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke eriskennen keyin qosılǵan birinshi xalıqaralıq huqıqiy hùjjet esaplanadı. Deklaraciya 1991-jıl 30-sentyabr kúni Ózbekstan Respublikası Oliy sovettiń náwbetten tısqarı VII-sessiyasında ratikifikaciya qılınǵan. 2008-jıl Insan huqıqları dúnya júzlik deklaraciyasi qabıl qılınǵanlıǵınıń 60-jıl tolıwı múnásebeti menen Ózbekstan Respublikası PP-3994-sanlı "Insan huqıqları dúnya júzlik deklaraciyası qabıl qılınǵanlıǵınıń 60-jıllıǵına arnalǵan is-ilajlar dásturi haqqında"ǵı pármanı qabıl qılınǵan. Bunda insan huqıqları hám erkinliklerin isenimli qorǵawǵa qaratılǵan shólkemlik-huqıqiy, nızamshııqqa tiyisli is-ilajlar dizimin rawajlandırıw eń tiykarǵı waziyplardan biri etip belgilendi. 2020-jılda mámleketimiz tariyxında birinshi mártebe BMSHniń Insan huqıqları boyınsha keńeske aǵza etip saylandı. Ózbekstan Respublikası Konstituciyasında Insan huqıqları dúnya júzlik deklaraciyasında kózde tutılǵan tiykarǵı principleri óziniń sáwlesin tapqan. Mısalı ushın; Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 13-statyasında insan, onıń turmısı, erkinligi, abiroyı, qadr-qımbatı hám basqada huqıqları joqarı qádiriyat sıpatında belgilep qoyılǵan. Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 18-statsyasında bolsa, usı deklaraciyası mas rawishte tómendegi normalar bar. "Ózbekstan Respublikası bárshe puqaraları birdey huqıq hám erkinliklerge iye bolıp, jınsı, irqi, milleti, tili, dini, social kelip shıǵıwı shaxsı hám sotsial dárejesinen tısqarı, nızam aldında teń bolıp esaplanadı. Bunday mısallardı konstituciyamızdan júdá kóplep keltirip ótiwimiz múmkin.
Juwmaqlaw ornında sonı aytıp ótiwimizge boladı, demokratik-huqıqiy mámleket hámde kúshli puqaralıq jámiyeti qurıw joldı tańlaǵan Ózbekstan ushın insan huqıqları dúnya júzlik deklaraciyası insan huqıqları, erkinliklerin qorǵaw boyınsha nızamshılıq bazasın qáliplestiriwde eń tiykarǵı hújjet waziypasın orınlap berdi. Usı Deklaraciyaniń bir neshe qaǵıydaları Ózbekstan Respublikası Konstituciyası, insannıń siyasiy, ekonomikaliq, sotsial hám mádeniy huqıq hám erkinlikleriniń isenimli qorǵawdı támiyinleytuǵın milliy nizamshılıq normalarında óz sáwlesin tapqan. 1950-jılı BMSH deklaraciyasın qabıl qılınǵanı múnásibeti menen 10-dekabr Insan huqıqları belgilenetuǵın kún sıpatında belgiledi .Bul kúndi turli insanlar, jámiyetler hám diniy shólkemler, parlamentler, hákimyatlar hám álbette BMSH da keń túrde belgileydi.
Taxtakópir rayonı Yuridikalıq xizmet kórsetiw orayı bas yuriskonsultı Pirnazarov Janibek Seytbekovich.