Янгиликлар
26
Yuridikalıq faktlerdi belgilew haqqındaǵı islerdi sudta kóriw tártibi
Puqaralıq sud islerin júritiw túrleriniń biri sıpatında sud ámeliyatında ayrıqsha tártipte kóriletuǵın isler júdá áhmiyetke iye. Yuridikalıq faktlerdi belgilewdiń sud tártibi puqaralardıń Konstituciyada belgilengen jeke hám múlklik huqıqlarınıń, miynetke, neke hám shańaraqqa tiyisli hámde basqa huqıqlardıń qorǵalıwın,sonday-aq mámleketlik hám jámiyetlik shólkemlerdiń múlkke bolǵan huqıqların qorǵawǵa da xızmet qıladı.
Yuridikalıq faktlerdi belgilew haqqındaǵı isler boyınsha nızamlı tiykarlı hám ádil túrde sheshiwshi qararlardı shıǵarıw puqaralar hámde shólkemlerdiń huqıqların qorǵawdı támiyinleydi.
Yuridikalıq faktlerdi sud tártibinde belgilewdiń ózi birneshe túrlerge bólinedi. Puqaralıq processual nızamshılıǵında puqaralar yaki shólkemlerdiń jeke, múlklik huqıqları júzege keliwi, ózgeriwi yaki tamamlanıwına sebep bolatuǵın tómendegi faktlerdi sud tártibinde belgilew kórsetilgen:
1) shaxslardıń tuwısqanlıq qatnasıqları;
2) shaxs birewdiń qaramaǵında ekenligi;
3) ákelikti tán alıw (belgilew), balanıń sol anadan tuwılǵanlıǵı, sonday-aq tuwılǵanlıq waqtı;
4) perzentlikke alıwdı, nekeni, nekeden ajıratıwdı hám ólimdi dizimge alınǵanlıǵı;
5) erli-zayıplıdan biri ólgenligi aqıbetinde puqaralıq halatı aktlerin dizimge alıw uyımlarında nekeni dizimnen ótkiziw múmkin bolmay qalsa, nızamda belgilengen jaǵdaylarda olardıń hakıyqatında neke qatnasıqlarında bolǵanlıǵı;
6) shaxstıń hukıqın belgilewshi hújjetlerde (jámiyetlik birlespelerge aǵzalıq biletleri, áskeriy hújjetler, pasportlar yaki idenfikaciyalawshı ID kartalar, puqaralıq halatı aktlerin dizimge alıw uyımları beretuǵın guwalıqlardan tısqarı) kórsetilgen familiyası, atı yaki ákesiniń atı onıń pasportındaǵı yaki identifikaciyalawshı ID kartasındaǵı yamasa tuwılıw haqqındaǵı gúwalıǵındaǵı familiyası, atı yaki ákesiniń atı menen say kelmegen jaǵdayda usı hújjetlerdiń oǵan tiyisliligi yamasa tiyisli emesligi;
7) baxıtsız hádiyse;
8) imaratqa jeke múlk hukıqı tiykarında iyelik qılıwı;
9) miyrastı qabıl qılıw hám miyrastıń ashılıw ornı faktlerin anıqlaw haqqındaǵı islerdi kóredi.
Tuwısqanlıq qatnasıqları sud tártibinde tikkeley yuridikalıq aqıbetlerdi keltirip shıǵarsa ǵana máselen, eger bunday faktti anıqlaw arza beriwshige miyras bolǵan huqıq haqqındaǵı gúwalıq alıw, baǵıwshısı joǵaltqanlıǵı sebepli napaqa rásmiylestiriw ushın hám basqa jaǵdaylarda zárúr bolsa anıqlanadı.
Tuwısqanlıq katnasıqları faktin belgilew haqqındaǵı arzanı qabıl etiwde sudya puqaranıń puqaralıq halatı aktlerin jazıw mámleketlik uyımlarınıń joytılǵan tuwılıw haqkındaǵı akt jazıwın tiklewden bas tartıw haqqındaǵı juwmaǵın yaki arza beriwshiniń yamasa olarǵa qarata arza berilgen shaxslardıń tuwılǵanlıq yaki neke haqqındaǵı gúwalıǵın alıwdıń ilajı joq ekenligi haqqındaǵı maǵlıwmattı álbette talap qılıp alıwı lazım.
Egerde arza beriwshi puqaralıq halatı aktlerin jazıw mámleketlik uyımları tárepinen beriletuǵın gúwalıqta familiyası, atı yaki ákesiniń atı nadurıs jazılǵanlıǵın kórsetip tuwısqanlıq qatnasıqları faktin belgilewdi sorasa, sud bunday arzanı yuridikalıq áhmiyetke iye bolǵan faktlerdi belgilew tártibinde kóriwge haqılı emes, talap mazmunı boyınsha akt jazıwındaǵı qáteliklerdi dúzetiw zárúrliginen ibarat.
Shaxs qaramaǵında bolǵanlıq fakti qaytıs bolǵan shaxstıń qaramaǵında bolǵanlıq faktin belgilew, egerde berip kelingen járdem arza beriwshiniń turmıs keshiriwi ushın turaqlı hám tiykarǵı derek bolǵan bolsa, miyras alıw, napaqa tayınlaw yaki zıyandı tóletiw ushın áhmiyetke iye esaplanadı. Arza beriwshi is hakı, napaqa, stipendiya alıp kelgen yaki basqa dáramat deregine iye bolǵan jaǵdaylarda, baǵıp kelgen shaxs tárepinen berilgen járdem arza beriwshiniń jasawı ushın turaqlı hám tiykarǵı derek bolǵan-bolmaǵanlıǵın anıqlaw talap etiledi.
Baǵıwshınıń kaytıs bolǵanlıǵı múnásibeti menen napaqa tayınlaw ushın birewdiń qaramaǵında bolǵanlıq fakti nızamshılıq penen wákillik bergen uyımnıń (atap aytqanda, puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları) maǵlıwmatnaması menen tastıyıqlanadı. Miyrasqa bolǵan hukıqtı rásmiylestiriw maqsetinde, birewdiń qaramaǵında bolǵanlıq faktin belgilew ushın karamaǵındaǵı adam miyras qaldırıwshınıń qaytıs bolǵan waqtında miynetke jaramsız bolıp, marhumnıń ólimine shekem keminde bir jıl onıń qaramaǵında bolǵan bolıwı hám onıń menen birgelikte jasaǵan bolıwı shárt (Puqaralıq kodeksiniń 1141-statyası). Egerde qaramaǵında bolǵanlıq bir jıldan kem dawam etken bolsa, sud bul faktti belgilemeydi. Miyras qaldırıwshı menen qaramaǵında bolǵan shaxs ortasında tuwısqanlıq qatnasıqlarınıń bar-joqlıǵı áhmiyetke iye emes.
Ákelikti tán alıw, balanıń sol anadan tuwılǵanlıǵı, sonday-aq tuwılǵan waqtın belgilew yuridikalıq áhmiyetke iye bolǵan faktlerden biri. Ákelikti tán alıw faktin, ákelik faktin belgilew haqqındaǵı arzanı beriw yaki kóriw waqtında sudqa tiyisli bolǵan huqıq haqqındaǵı tartıs kelip shıqsa arza kórmesten qaldırıladı, arza beriwshi hám basqa mápdar shaxslarǵa kelip shıqqan tartıstı dawa tártibinde sheshiw huqıqı túsindiriledi (PPKniń 122-statyası 7-bánti).
Ákelikti tán alıw fakti sud tárepinen qaytıs bolǵan shaxs balaǵa qarata óziniń ákesin ekenligin isenimli tastıyıqlawshı hár tárepleme tekserilgen maǵlıwmatlarǵa tiykarlanıp belgileniwi múmkin. Balanıń anası menen nekede bolmaǵan shaxs qaytıs bolǵan jaǵdayda, sud ákelik faktin yaǵnıy balanıń sol shaxstan kelip shıqqanlıǵı faktin belgilewge haqılı.
Ózbekstan Respublikası Puqaralıq processual kodeksiniń 295-statyası 2-bóliminiń 4-bántine muwapıq perzentlikke alıw, neke, nekeden ajıratıw hám ólgenlik faktin emes, olardıń PHAJ uyımlarında dizimge alınǵanlıǵı faktin anıqlaw sudta ayrıqsha tártipte kóriledi. Eger PHAJ uyımında tiyisli jazıwlar arxiv hújjetleri joǵalǵanlıǵı sebepli saqlanbaǵan hám bunday jazıwlardı tiklew PHAJ uyımları tárepinen bas tartılǵan bolsa sud tárepinen anıqlanadı.
Nekeden ajıratıwdı dizimge alınǵanlıq faktin anıqlawdı sorap sudqa erli-zayıplınıń ekewi de múrájat qılıwı múmkin. Bul haqqında sudqa erli-zayıplılardıń biri arza menen múrájat qılǵan jaǵdayda, ekinshisi iske mápdar shaxs sıpatında qatnastırıladı.
Shaxstıń huqıqın belgilewshi hújjetlerde kórsetilgen atı, ákesiniń atı yaki familiyası sol shaxstıń pasporttaǵı yamasa tuwılıw gúwalıǵındaǵı atı, ákesiniń atı yaki familiyasına say kelmegen jaǵdayda (PPKniń 295-statyası 2-bóliminiń 6-bánti) arza beriwshige usı huqıqtı belgilewshi hújjettiń tiyisli ekenligi, hújjetti bergen shólkem oǵan tiyisli ózgeris kirite almaslıǵın tasıyıqlawshı dáliller usınılǵanında sud tárepinen anıqlanadı.
Sudlar ólimdi dizimge alınǵanlıq faktin eger bunday dizimge alıw tiyisli hújjetler tiykarında burın ámelge asırılǵan bolıp, biraq akt jazıwı saqlanbaǵan, joytılǵan hám tikleniwi múmkin bolmaǵan jaǵdayda anıqlaydı.
Ólgenlik faktin anıqlawda ólgenlik jaǵdayınıń ózi (ólim kelip shıqqan jaǵdaylar, sonday-aq ólimniń anıq sánesi) anıqlanıwı lazım. Ólgenlik fakti PHAJ uyımları tárepinen ólimdi dizimge alıw bas tartılǵanlıǵı, sonday-aq shaxstıń ólimin haqıyqatta tastıyıqlawshı dáliller bar bolǵanda sud tárepinen anıqlanadı.
Sudtıń ólgenlik faktin anıqlaw isleri boyınsha sheshiwshi qararında PHAJ uyımları tárepinen ólim faktin dizimge alıw ushın zárúr bolǵan barlıq anıq hám tolıq maǵlıwmatlar bolıwı kerek.
Baxıtsız hádiyse fakti ulıwma qaǵıydaǵa kóre sudsız belgilenedi. Eger sudsız belgilewdiń ilajı bolmaǵanda hám belgilew imkaniyatı joq ekenligi tiyisli hújjet penen tastıyıqlansa ǵana sud tárepinen belgilenedi. Eger baxıtsız hádiyse haqqında akt ulıwma dúzilmegen yaki házirgi waqıtta onı dúziw imkaniyatı bolmasa, akt dúzilgen biraq arza beriwshi tárepinen joytılǵan hám onı basqasha túrde tiklew múmkin bolmasa, akt dúziw qátelikke jol qoyılǵan yaki anıqlıqlar jeterli bolmasa hám bunı tiyisli uyım dúzete almasa, xızmetkerdi kárxana, shólkem, mákemedegi jumısı menen baylanıslı halda den-sawlıǵına jetkizilgen baxıtsız hádiyse ǵana yuridikalıq áhmiyetke iye boladı.
Sud baxıtsız hádiyse faktin anıqlawda miynetke jaramsızlıq sebeplerin, dárejesin, sonday-aq mayıplıqtıń kelip shıǵıw sebebi, toparın hám kelip shıǵıw waqtın belgilewge haqılı emes.
Imaratqa jeke múlk hukıqı tiykarında iyelik qılıw faktin sud tártibinde belgilew ushın shártli túrde tiyislilik qaǵıydaları qollanıladı. Bul faktti belgilew ushın puqara dáslep basqa uyımǵa múrájat qılǵan bolıwı lazım.
PPKniń 295-statyası 2-bóliminiń 8-bántine muwapıq imaratqa jeke múlk huqıqı tiykarında iyelik qılıw faktin anıqlaw haqqındaǵı isler tiyisli mámleket uyımı bunday faktti anıqlawdan bas tartqan jaǵdayda hám huqıq haqqında tartıs bolmasa ǵana sudqa tiyisli esaplanadı.
Sud bunday is boyınsha iyelik huqıqın emes, al imarattıń arza beriwshige jeke múlk huqıqı tiykarında tiyisli ekenligin faktin, arza beriwshide óz waqtında iyelik huqıqı haqqındaǵı hújjet bolǵanlıǵı, biraq olar joytılǵan hám olardı tiklew imkaniyatı bolmaǵan jaǵdaylarda anıqlaydı.
Nızamda belgilengen tártipte imaratqa iyelik huqıqı dizimnen ótkizilgenligi haqqında maǵlıwmat bolmasa, qurılǵan imaratqa iyelik huqıqı haqkındaǵı másele sud tárepinen dawa tártibinde kórilip sheshiledi.
Paydalanıwǵa qabıl qılınbaǵan yaki basqa shaxs atına dizimge alınǵan yamasa nızam talap qılatuǵın forma boyınsha rásmiylestirilmegen pitim tiykarında qolǵa kiritilgen qurılmaǵa iyelik hukıqın belgilew haqqındaǵı arza da sud tárepinen dawa tártibinde kóriliwi lazım.
Mápdar shaxs miyras huqıqı qabıl qılǵanlıǵı hám múlkti miyras qılıp alǵanlıǵın tastıyıqlawshı dálillerdi usınıs ete almaǵanı sebepli notarial uyım miyrasxorlıq haqqında gúwalıq beriwden bas tartqan jaǵdaylarda miyrastı qabıl qılıw hám miyrastıń ashılıw ornı faktin belgilew ayrıqsha tártipte is júritiwdiń yuridikalıq áhmiyetke iye bolǵan fakti sıpatında kóriledi. Puqaralıq kodeksiniń 1117-statyasına tiykarlanıp miyras qaldırıwshınıń aqırǵı turaqlı jasap turǵan ornı miyrastıń ashılıw ornı esaplanadı. Miyras qaldırıwshınıń aqırǵı jasap turǵan ornı belgisiz bolsa, oǵan tiyisli bolǵan kóshpes múlk yaki onıń tiykarǵı bólegi turǵan orın miyras ashılǵan orın dep esaplanadı.
Demek usı faktlerdi belgilew boyınsha sudka tiyislilik qaǵıydaları qollanıladı, arzalar miyras múlk jaylasqan sudqa beriledi (PPKniń 35-statyası).
Yuridikalıq áhmiyetke iye bolǵan fakt anıqlanǵanlıǵı haqqındaǵı is boyınsha sheshiwshi qararı PPKniń 253-statyasında názerde tutılǵan talaplarǵa muwapıq bolıwı lazım.
Juwmaqlap aytqanda yuridikalıq faktlerdi sud tártibinde belgilewdiń ózine say shártlerine boysınılǵanda ǵana sud tárepinen kórip shıǵıladı.
M.Adilova.
Puqaralıq isleri boyınsha Nókis rayonlar aralıq sudı sudyası