Янгиликлар
26
Konstituciyaǵa ózgeris kirgiziw hám shólkemlestiriw ilajları
Xabarıńız bar, Prezidentimiz Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 29 jıllıǵına baǵıshlanǵan bayram saltanatında Kosntituciyanı reformalaw zárúrligi hámde itibar qaratılıwı lazım bolǵan 9 baǵdardı belgilep bergen edi.
Usı baǵdarda Konstituciyaǵa ózgeris kirgiziw hám shólkemlestiriw ilajların ámelge asırıw boyınsha Konstituciyalıq komissiya dúzildi. Konstituciyalıq komissiya tárepinen Konstituciyanıń 64 statyasına 200 den artıq ózgerisler kirgiziwdi, 6 jańa statya hám 16 jańa normanı kirgiziwdi názerde tutıwshı konstituciyalıq nızam joybar Oliy Majlis Nızamshılıq palatasına usınıldı.
Nızam joybarın islep shıǵıwda milliy nızamshılıq, huqıqtı qollaw ámeliyatı, insannıń tiykarǵı huqıq hám erkinliklerin támiiynlewdegi xalıqaralıq standartlar hám 100 den artıq mámleketlerdiń konstituciyaları úyrenilgen.
Konstituciyaǵa kirgilizip atırǵan ózgerislerde insan huqıqların qorǵaw hám támiyinlew baǵdarında bir qatar normalar kirgizilgenligin kóriwimiz múmkin.
Konstiuciya – bul mámleketimizdegi eń joqarı yuridikalıq kúshke iye bolǵan hám basqa normativlik-huqıqıy hújjetlerdiń qabıl etiliwine tiykar bolıwshı, eń tiykarǵı hám baslı baǵdarlardı belgilewshi huqıqıy hújjet esaplanadı.
Sonlıqtan da keyingi jıllarda insan huqıqların támiyinlew baǵdarında qabıl etilgen nızamshılıq hújjetleri, ámelge asırılǵan reformalardaǵı tiykarǵı baǵdarlar Konstituciyaǵa usınıs etilgen ózgerislerde óz sáwleleniwin tapqan.
Máselen, Konstituciyanıń 24-statyası Ózbekstanda ólim jazası qadaǵan etiledi, degen norma menen tolıqtırılmaqta.
Usı orında tariyxqa qısqa názer. Ózbekstan ǵárezsizlikke erisken waqıtta jınayat haqqındaǵı nızam hújjetlerinde ólim jazasın názerde tutıwshı 30 dan artıq statyalar bar bolǵan. 1994-jılǵı Jınayat kodeksinde bul statyalar sanı 13, 1998-jılda 8, 2001-jılda 4 ewge, 2003-jılda 2 ewge kemeytirildi.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2005-jıl 1-avgusttaǵı PP-3641-sanlı Pármanı menen Ózbekstan Respublikasında 2008-jıl 1-yanvardan baslap jınayıy jaza túri sıpatında ólim jazası biykar etildi.
Salamatlıq – bul hár birimizdiń biybaha baylıǵımız esaplanadı.
Usı jıldıń 7-iyul kúni Qaraqalpaqstan xalqı ushın jáne bir áhmiyetli hújjet, “Qaraqalpaqstan Respublikasında 2022-2024-jıllarda xalıqtıń salamatlıǵın qorǵawdı jánede kúsheytiriw haqqında”ǵı Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń Qararı qabıl etildi.
Qarar menen, Nókis qalasında jaylasqan Balalar ftizatriya sanatoriysi negizinde Qaraqalpaqstan Respublikasında sozılmalı (xronikalıq) keselligi hám mayıplıǵı bolǵan balalar ushın Balalar medicinalıq reabilitaciya orayı hám Xojeli rayonında Respublika kóp tarmaqlı balalar sanatoriysi negizinde Balalar ftizatriya sanatoriysı, Nokis qalası medicina birlespesi quramında úmitsiz awır nawqaslar ushın 20 orınlı palliativ járdem kórsetetuǵın bólim shólkemlestirildi.
2022-jıl 1-sentyabrden baslap, balalar arasında kóp ushırasıp atırǵan keselliklerdi erte anıqlaw maqsetinde 2-10 jaslı balalar arasında gelmintoz, 12-15 jaslı qızlar arasında kemqanlıq kesellikleri boyınsha skrining baǵdarlamaların engiziledi, qarar menen medicina xızmetkerleriniń mamanlıǵın asırıw, Moynaq, Bozataw, Qaraózek, Taxtakópir, Shomanay, Qanlıkól rayonları kóp tarmaqlı oraylıq poliklinikalarınıń tar sheńberdegi (kardiolog, onkolog, urolog, otolaringolog, balalar otolaringologi, nevrolog, balalar nevrologi) medicina xızmetkerleriniń shtat normaların xalıq sanına qaramastan bir shtat birliginen kem bolmaǵan muǵdarda belgilenedi.
Sonday-aq, qararda 2022-2024-jıllarda xalıqqa kórsetilip atırǵan medicinalıq-sanitariya járdeminiń sapası nátiyjeliligin asırıw boyınsha is-ilajlar baǵdarlaması tastıyıqlandı.
Usı sıyaqlı keyingi jıllarda elimizde xalıqtıń densawlıǵın jaqsılaw, xalıqqa medicinalıq xızmet kórsetiw sapasın jaqsılaw hám tarawǵa zamanagóy texnologiyalardı keńnen tartıw baǵdarında bir qatar reformalar ámelge asırıldı.
Sapalı medicinalıq xızmetten paydalanıw huqıqına baylanıslı statya tolıqtırılmaqta.
Nızam joybarına tiykar, 40-statyaǵa densawlıqtı saqlawǵa baylanıslı tómendegishe:
• Ózbekstan Respublikası puqaraları medicinalıq járdemniń nızamda belgilengen hámde tez hám qıstawlı medicinalıq járdemdi de óz ishine alatuǵın kepillengen kólemin biypul alıwǵa haqlı;
• Mámleket densawlıqtı saqlawdıń mámleketlik, jeke hám basqa sistemaların rawajlandırıw, sanitariya-epidemiologiyalıq tınıshlıqtı támiyinlew, medicinalıq qamsızlandırıwdıń hár túrli formaların rawajlandırıw ushın shárayatlar jaratıw ushın sharalar kóredi;
• Mámleket turaqlı rawajlanıw principine tiykar qorshaǵan ortalıqtı jaqsılaw, tiklew hám qorǵaw, ekologiyalıq teńsalmaqlılıqtı saqlaw boyınsha ilajlardı ámelge asıradı.
• Mámleket Aralboyı regionınıń ekologiyalıq sistemasın qorǵaw hám tiklew, onı sociallıq, ekonomikalıq tárepten turaqlı rawajlandırıw boyınsha zárúr ilájlar kóredi degen normalar menen tolıqtırılmaqta.
Jáne bir áhmiyetli ózgeris. Usınılǵan nızam joybarında jańadań 401-statya qosılmaqta. Yaǵnıy, hár kim salamat hám qolaylı qorshaǵan ortalıqqa, onıń jaǵdayı haqqında durıs málimlemege iye bolıw hámde óz densawlıǵına yamasa mal-múlkine ekologiyalıq huqıqbuzarlıq sebepli jetkerligen zıyannıń ornı qaplanıw huqıqına iye boladı.
Bilimlendiriw tarawına baylanıslı jańa normalar.
Ámeldegi Konstituciyamızdıń 41-statyasında hár kim bilim alıw huqıqına iye ekenligi, biypul ulıwma bilim beriw mámleket tárepinen kepillenetuǵınlıǵı kórsetilgen.
Usınıs etilip atırılǵan joybarda mektepke shekemgi, ulıwma orta, joqarı bilimlendiriw hám pedagog kadrlardı qollap-quwatlaw boyınsha jańa normalar menen tolıqtırılǵan.
Atap aytqanda, mámleket mektepke shekemgi tálim-tárbiyanı rawajlandırıwǵa kómeklesedi, hár bir balanıń mektepke oqıwǵa kiriwi ushın májbúriy bolǵan bir jıllıq tayarlıqtan ótiwge bolǵan huqıqın, uqıplı jaslardıń materiallıq jaǵdayına qaramastan tálimdi dawam ettiriwin kepilleydi.
Pedagog xızmetkerdiń statusın hár tárepleme bekkemlew jámiyet hám mámlekettiń maqseti hám juwapkershilikli wazıypası ekenligi hám pedagog xızmetkerlerdiń kásiplik iskerligine aralasıwǵa, sonday-aq olardıń xızmet minnetlerin orınlawǵa tosqınlıq etiwge jol qoyılmawı konstituciyalıq norma sıpatında belgileniwi názerde tutılmaqta.
Sonıń menen bir qatarda, jańadan 411-statyanı kirgiziw usınıs etilmekte. Yaǵnıy, hár kim mámleketlik bilimlendiriw shólkemlerinde tańlaw tiykarında biypul joqarı maǵlıwmat alıwǵa haqlı ekenligi, joqarı bilimlendiriw hám ilimiy-izertlew shólkemleri nızamda belgilengen sheńberde ózin-ózi basqarıw, akademiyalıq erkinlik, sonday-aq izertlewler ótkeriw hám oqıtıw erkinligi huqıqına iye bolatuǵınlıǵı, mámleket ilim-pándi rawajlandırıwǵa, jáhán ilimiy ortalıǵı menen ilimiy baylanıslar ornatıwǵa kómeklesetuǵınlıǵı belgilenbekte.
Puqaralardıń jáne bir áhmiyetli huqıqlarınıń biri bul – múrájat etiw huqıqı esaplanadı. Konstituciyanıń 35-statyasına kirgizilip atırılǵan ózgeriste puqaralarǵa tikkeley ózi yamasa basqalar menen birge mámleketlik uyımlar, mákemeler menen bir qatarda, puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımlarına da arza, usınıs hám shaǵım menen múrájat etiw huqıqı belgilenbekte.
Nasiba Qutlımuratova,
Qaraqalpaqstan Respublikası
Ádillik ministrligi bas másláhátshisi