Янгиликлар
22
Bala huquqları nızam qorǵawında
Mámleketimizde balalardıń huqıq hám nızamlı máplerin qorǵaw mámleket siyasatınıń ústin turatuǵın baǵdarlarınan biri esaplanıp. Búgingi kúnde onıń nızamlı tiykarları jaratılǵan.
Atap aytqanda, bala huqıqları kepillikleriniń nızamshılıq tiykarları Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası, Shańaraq kodeksi, “Bala huqıqlarınıń kepillikleri tuwrısında”gı, “qáwenderlik hám qáwenderlik shólkemleri tuwrısında”gı nızamlar hám basqa da bir qatar nızam hújjetlerinde óz sawleleniwin tapqan bolıp, olarda balanıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin támiyinlew; balanıń turmısı hám sawlıgın qorǵaw; onıń kemsitiliwine jol qoymaw ; jetkenshektiń fizikalıq, intellektuallıq, ruwxıy hám etikalıq jetilisiwine kómeklesiw sıyaqlı buǵan baylanıslıǵı siyasattiń ústin turatuǵın baǵdarları belgilep berilgen.
Balalardıń huqıq hám nızamlı máplerin qorǵaw salasındaǵı milliy nızamshılıǵımızdın tiykarları tómendegi ayrıqshalıqlarǵa iyelgi menen ajralıp turadı:
birinshiden, bul nızamshılıq tiykarları balalardı qorǵaw salasındaǵı xalıq aralıq huqıqtıń hámme tarepinen tán alınǵan normaları hám principlerine tolıq sáykes keledi. Bunda Insan huqıqları dunya júzlik deklaratsiyası hám Bala huqıqları tuwrısındaǵı Konventsiyada belgilep berilgen qaǵıydalardıń milliy nızamshılıǵımızda tolıq óz sawleleniwin tapqanlıǵın tán alıw orınlı bolıp tabıladı;
ekinshiden, Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyasında belgilep berilgen insannıń tiykarǵı huqıq hám erkinlikleri (siyasiy huqıq hám erkinliklerden tısqarı) tolıqlıǵınsha balalarǵa da tiyisli boladı;
úshinshiden, bul tarawdaǵı múnásebetlerdi tártipke salıw processinde mámleket ata-anasınıń qarawınan ayırılǵan, sonıń menen birge jetim balalardıń huqıqları hám nızamlı máplerin isenimli qorǵawdıń kepilligi retinde kórinetuǵın boladı;
tórtinshiden, mámleket balalardıń huqıq hám nızamlı máplerin qorǵaw salasında iskerlik júrgizetuǵın mámleketlik emes kommerciyalıq bolmaǵan shólkemleriniń iskerligin turaqlı túrde xoshametlep baradı, olardıń iskerligine kómeklesedi hám hár tárepleme qollap -quwatlaydı.
Hár bir bala bilim alıw huqıqına iye. Mámleket balanıń biypul májburiy ulıwma orta bilim beriw, sonıń menen birge orta arnawlı kásip-óner tálimin alıwın kepillikleydi.
Bunnan tısqarı, “Bala huqıqlarınıń kepillikleri haqqında”g’ı Nızamǵa muwapıq bala huqıqlarınıń tómendegi kepillikleri bekkemlenip qoyılǵan:
balanıń individuallıqqa jáne onı saqlap qalıwǵa bolǵan huqıqı kepillikleri. Oǵan kóre, hár bir bala tuwılǵan waqıttan baslap famılıya, at, áke atın alıw, milleti hám puqaralıǵın ıyelew huqıqına, sonıń menen birge olardı saqlap qalıw huqıqına iye;
balanıń erkinlik hám jeke qol qatılmaslıg’ı huqıqı kepillikleri. Oǵan kóre, hár bir bala erkinlik, jeke qol qatılmaslıg, turar jayı qol qatılmaslıǵı hám xat-xabarların sır tutıw huqıqına iye. Bala nızamǵa tiykarlanmagan halda ustap turılıwı, qamawǵa alınıwı, tutqınǵa alınıwı múmkin emes. Mámleket balanıń shaxsı, turar jayı qol qatılmaslıǵın, xat-xabarları sır tutılıwın támiyinleydi hám de balanı ekspluataciyanıń barlıq formalarınan, sonday-aq fizikalıq, psixik hám jınıslıq zorlıqshılıqtan, qıynawǵa salıwlardan, jınayatlı iskerlikten qorǵawdı ámelge asıradı;
balanıń óz pikirin ańlatıw huqıqı kepillikleri. Shańaraqta hár bir bala óz pikirin ańlatıwǵa, sonıń menen birge hár qanday sud talqılawı yamasa basqarıw talqılaw dáwirinde óz máplerine tiyisli máseleler maydanınan sóylewge haqılı bolıp tabıladı;
balanıń jeke menshikke bolǵan huqıqı kepillikleri. Bala nızamda belgilengen tártipte jeke menshik huqıqına ıyelewi múmkin. Balanıń jeke paydalanıwında bolǵan, bala tárepinen sıy, miyraslar jol menende alınǵan, jeke miyneti ornına yamasa basqa nızamlı usılda alınǵan buyımlar, buyım-múlk onıń jeke menshigi bolıp tabıladı;
balanıń turar jayǵa bolǵan huqıqları kepillikleri. Hár bir bala turar jaylı bolıw huqıqına iye. Usı huqıq nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte ámelge asırıladı;
balanıń miynet qılıw huqıqı kepillikleri. Hár bir bala óziniń jası, sawlıgınıń jaǵdayına muwapıq nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte miynet qılıw, iskerlik túrin hám kásipti erkin tańlaw, ádalatlı miynet sharayatlarında islew huqıqına iye.
Juwmaqlap aytqanda, mámleketimiz tárepinen nawqıran áwladtıń hár tárepleme bárkámal bolıp er jetiwi ushın barlıq shólkemlestirilgen-huqıqıy tiykarlar jaratılǵan. Atap aytqanda, búgingi kúnde balalardıń huqıq hám erkinliklerin qorǵawǵa qaratılǵan normativlik-huqıqıy bazanıń bar ekenligi mámleketimiizde balalardıń huqıq hám erkinlikleri, olardıń nızamlı máplerin qorǵawdıń isenimli kepilligi bolıp xizmet etip atır.
Bozataw rayonı yuridikalıq xızmet kórsetiw orayı bas yuriskonsultı T.Tańatarov.