Янгиликлар
09
XALIQTIŃ ELEKTORAL MÁDENIYATIN KÓTERIW — ASHIQLIQ HÁM ÁDALATLILIQ GIREWI
XALIQTIŃ ELEKTORAL MÁDENIYATIN KÓTERIW — ASHIQLIQ HÁM ÁDALATLILIQ GIREWI
Ózbekstandaǵı demokratiyalıq ózgerisler, sonıń menen birge, puqaralar hám puqaralıq institutlarınıń siyasiy-huqıqıy sanasınıń barǵan sayın ósip baratırǵanı saylaw sistemasın jáne de jetilistiriwdiń tiykarı bolıp tabıladı.
Ózbekstan parlamenti Mayıplar huqıqları tuwrısındaǵı konventsiyani ratifikatsiya etdi. Konventsiyanıń 29-statyasına kóre, qatnasıwshı mámleketler mayıplıǵı barlardıń sıyasıy huqıqları hám olardan basqalar menen teń túrde paydalanıw múmkinshiligin kepilleydi, atap aytqanda, tuwrıdan-tuwrı yamasa erkin saylanǵan wákilleri arqalı jámiyettiiń sociallıq-sıyasıy turmısında basqalar menen teń túrde nátiyjeli qatnasıw, atap aytqanda, dawıs beriw hám de saylanıw huqıqı hám de múmkinshiligine iye bolıwın támiyinleydi.
Saylaw kodeksi mayıplıǵı barlar tárepinen dawıs beriw arqalı mámlekettiń social hám sıyasıy turmısında qatnasıw huqıqların ámelge asırıwdıń barlıq mexanizmin ózinde jámlegen. Dawıs beriw bólmeleri múmkinshiligi sheklengen adamlar ushın panduslar menen úskenelestirilgen bolıwı kerek. Saylaw uchastkalarında texnikalıq úskeneler — stollar, kabinalar hám de saylaw qutıları — mayıplıǵı barlar kolyaskasindaǵi saylawshılardıń mútajliklerin esapqa alǵan halda ornatılıwı kerek.
Saylaw kodeksi mayıplıǵı barlar tárepinen dawıs beriw arqalı mámlekettiń social hám sıyasıy turmısında qatnasıw huqıqların ámelge asırıwdıń barlıq mexanizmin ózinde jámlegen. Dawıs beriw bólmeleri múmkinshiligi sheklengen adamlar ushın panduslar menen úskenelestirilgen bolıwı kerek. Saylaw uchastkalarında texnikalıq úskeneler — stollar, kabinalar hám de saylaw qutıları — mayıplıǵı barlar kolyaskasindagi saylawshılardıń mútajliklerin esapqa alǵan halda ornatılıwı kerek.
2019-jılda Joqarı Jıynalıs Nızamshılıq palatasına bolıp ótken saylawlar dawamında saylaw komissiyalarına 4 mıń 158 dana túrli dárejedegi mayıplıǵı barlar tartılǵan. 2021-jıl may ayında Oraylıq saylaw komissiyası hám Mayıplar jámiyeti, Kózi azziler jámiyeti, Gereńler jámiyeti hám de Ózbekstan mayıplar awqamı ortasında Sheriklik tuwrısında memorandum qol qoyıldı. Mayıplıǵı bar saylawshılar ushın eń qolay sharayatlardı jaratıw maqsetinde saylaw komissiyaları tárepinen bir qatar shólkemlestirilgen ilajlar ámelge asırıldı hám tiyisli zárúr informaciya materialları tayarlandi. Mámleket Prezidenti lawazımına dizimnen ótken kandidatlar tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar saylaw uchastkalarınıń informaciya taxtalarında jaylastırıladı.
Mısalı, kózi azzi saylawshı, shablonǵa bos byulletendi qoyǵan halda, dizimnen ótken kandidattiń atın Brayl álippesin qóllaw arqalı seziwi hám tiyisli uyanıń maydanına ózi qálegen belgini qoyıwı múmkin boladı. Esitpeytuǵın hám de esitiw qábiliyeti tómen bolǵan saylawshılar ushın dawıs beriw kúninde arzalar bolsa, dawıs beriw orınlarına surdo dilmashlar usınıs etiliwi múmkin. Saylaw aldi televidenie programmaları surdo dilmashlar hám subtitr menen efirǵa uzatıladı hám de kózi azziler ushın materiallar Brayl álippesinen paydalanǵan halda arnawlı jurnallarda baspa etiledi.
Bul ilajlardıń barlıǵı mayıplıǵı barlar óz qálew-erk-ıqrarın erkin sáwlelendiriwine járdem beredi.
Saylawshılardıń elektoral mádeniyatı hám aktivligin asırıw, saylaw institutına bolǵan isenimdi kúsheytiw, mámleket hákimiyatın qáliplestiriw hám konstituciyalıq principlerdi jańa sharayatlarda ámelge asırıwdıń birden-bir zamanagóy hám de demokratiyalıq mexanizmi ekenine bolǵan isenimin bekkemlew bolıp tabıladı.
Saylawshılardıń elektoral mádeniyatın sapa tárepinen kóteriw ushın tómendegi wazıypalardı ámelge asırıw zárúr:
Birinshi wazıypa: shólkemlestiriwshilerdiń kásiplik sheberligin asırıw, sonıń menen birge, saylawshılar hám saylaw procesi basqa qatnasıwshılarınıń huqıqıy bilim sistemasın bekkemlew hám de jetilistiriw, bul jumıslarǵa maqsetke muwapıq túrde, ǵalabalıq hám keń qamtılǵanlıq ózgeshelikin beriw;
Ekinshi wazıypa : saylaw procesiniń túrli taypa daǵı qatnasıwshıları, ásirese, jaslardıń ulıwma huqıqıy hám elektoral mádeniyatın asırıw;
Úshinshi wazıypa : ǵalaba xabar quralları menen islewdi jetilistiriw, olardıń saylaw procesi tuwrısındaǵı bilimlerin asırıw, olardı saylawlardıń barlıq basqıshında isenimli maǵlıwmatlardı tarqatıw procesine tartıw, sonıń menen birge, jámiyette media mádeniyatın kóteriw;
Tórtinshi wazıypa: puqaralıq jámiyeti institutların saylaw procesiniń demokratiyaviyligi, nızamlılıǵı hám ádalatlılıǵın támiyinlewge hám de olardı saylaw procesiniń barlıq qatnasıwshıları, saylawshılardıń huqıqları hám máplerin qorǵaw boyınsha mámleket shólkemleri iskerligine tartıw. Usınıń menen birge, nızam joybarların islep shıǵıw hám de mámleket áhmiyetine iye bolǵan qararlardı qabıllawda jámiyetshilik pikirin hár tárepleme úyreniw arqalı xalıqtıń aktivligine hám olardıń mámleket áhmiyetindegi qararlardı qabıllawǵa qosılıwına bólek itibar qaratıw kerek. (mısalı regulation.gov. uz portalı yamasa «Meniń pikirim» arqalı );
бешинчи вазифа: янги ахборот-коммуникация технологиялари асосида ахборот-ҳуқуқий таълим ресурсларини шакллантириш ва ривожлантириш.
Bul ilajlardıń barlıǵı saylawshılarǵa óz qálew-erk-ıqrarın erkin ańlatıw kepilliklerin támiyinlew, patriotlıq hám juwapkershilik sezimin bekkemlew, jámiyettegi siyasiy turaqlılıq hám de xalıqtıń huqıqıy sawatxanlıǵın adamlıǵın asırıwǵa járdem beredi.
Sonı esta saqlaw kerek, saylaw nızamshılıǵı hám saylaw sistemasın rawajlandırıw hám de jetilistiriw procesi ele tolıq tamam bolmaǵan. Zero, jáhán ámeliyatı sonı kórsetip atır, derlik hár bir saylaw kampaniyası jańa mashqalalardi ashıp kórsetip atır. Biz usınıs etilgen ol yamasa bul ózgerislerdi tóplanǵan tájiriybeden paydalanǵan halda qanday qollanılıwın prognozlastırıw talap etiletuǵın rawajlanıw basqıshında turıppız.
Saylaw shólkemlestiriwshileri nızamlardı jaqsı biliwi hám olarǵa muwapıq isley alıwları kerek. Buǵan, basqa zatlar qatarı, xalıqtıń saylaw mádeniyatın asırıw boyınsha Ózbekstan parlamenti tárepinen tayarlanǵan Milliy háreket programması járdem beriwi zárúr. Áhmiyetlisi — saylawlardı ótkeriwde kásiplik uqıptıń ósiwine umtılıw, nızamǵa onıń mazmunı hám mánisine muwapıq xizmet etiw.
Ulıwma alǵanda, jańa Ózbekstanda saylaw nızamchiligi hám ámeliyatın demokratiyalastırıwdıń úsh basqıshı jámiyetimizdiń siyasiy, ekonomikalıq, huqıqıy, social hám de ruwxıy jańalanıwı hám mámleketti modernizaciyalawdıń keń kólemli hám de dinamikalıq processleri menen birgelikte, tómendegilerge:
Birinshiden, haqıyqıy kóp partiyaviylik sistemasın joqarı dárejede rawajlandırıw hám de bekkemlewge. Mámlekette saw partiyalarara báseki hám barlıq partiyalarǵa saylaw kampaniyasın ótkeriw ushın teń shárt-shárayatlar jaratılǵan hám de saylawǵa tayarlanıw jáne onı ótkeriw ushın ajıratılǵan byudjet qarjların ádalatlı bólistiriw, dawıs beriwdiń hadal hám nızamlı bolıwın támiyinlew maydanınan zárúr sharalar kórilgen. Basqasha aytqanda, náwbettegi Prezident saylawı kóp partiyaliq, kandidatlar básekisi, ashıqlıq, pikir erkinligi hám anıq tańlaw sharayatında ótkeriledi, dep atap ótiw ushın barlıq tiykarlar bar;
Ekinshiden, puqaralıq jámiyeti institutları, volontyorlardı saylawlarda qatnasıw daǵı ornı hám múmkinshiliklerin keńeytiw, adamlardıń puqaralıq juwapkerligi hám de siyasiy-sociallıq aktivlik dárejesin asırıw menen bir qatarda, puqaralardıń mámleket sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwı hám siyasiy, sociallıq-ekonomikalıq reformalar nátiyjelerin talap etiwshilik menen bahalawǵa;
Úshinshiden, Ózbekstanda partiyalar hám mámleketlik emes kommerciyalıq bolmaǵan shólkemleri wákilleri, jergilikli hám de shet el baqlawshıları, ǵalaba xabar quralları ushın saylaw kompaniyası dawamında óz huqıq hám minnetlemelerin ámelge asırıwı ushın barlıq zárúr huqıqıy sharayatlardı jaratılıwına;
Tórtinshiden, saylaw processinde cifrlı texnologiyalardan paydalanıwdıń keńeyiwine hám olardı huqıqıy tártipke salıwǵa alıp keledi;
Besinshiden, koronavirus pandemiyası insannıń ómiriniń barlıq iskerlik tarawına ózgerisler kirgizdi. Bir qatar mámleketlerde saylawlar biykar etildi yamasa qaldırildi. Endi saylawlar jańa sharayatta bolıp o'tmoqda, birinshi ret adamlar saylaw uchastkalarına antiseptik qurallardan paydalanǵan hám qatań túrde nıqap taqqan halda keliwi talap etilip atır.
Pandemiya sharayatında saylaw procesin shólkemlestiriwde tómendegi táreplerge itibar qaratıw kerek:
Birinshisi, saylawlardı ulıwma shólkemlestiriwge qaratılǵan. Bul imaratlar, kontaktsız termometriya, adamlar aǵımın tártipke salıw, social aralıq saqlaw, nıqap rejimine ámel qılıw, dezinfektsiyalovchi qurallardan paydalanıw menen baylanıslı ilajlar;
Ekinshisi, saylawshılarǵa qoyılatuǵın talaplar, atap aytqanda, nıqap taǵıwǵa, antiseptik qurallardan paydalanıwǵa, aralıqtı saqlaw menen baylanıslı, úshinshisi bolsa, saylaw kúni turaqlı túrde saylaw uchastkalarında bolatuǵın saylaw procesiniń qatnasıwshılarına — saylaw komissiyaları aǵzaları, baqlawshılar hám isenimli wákillerge tiyisli bolıp tabıladı.
Haqıyqattan da, saylawlar mámleket hákimiyatın qáliplestiriwdiń nátiyjeli mexanizmlerine aylanıp, onıń izbe-izligi hám siyasiy turaqlılıǵın támiyinleydi.
Shomanay rayonı ádillik bólimi bas másláhátshisi E.Kannazarov