Янгиликлар
06
Neke shártnaması haqqında
Neke shártnaması haqqında
Neke shártnamaları házirgi dáwirde Batıs Evropa mámleketlerinde, AQSH, Kanadada keń tarqalǵan. Bul ilaj, dáslep mıń jıllar aldın áyyemgi Greciya hám Rimde kelip shıqqan, yaǵnıy er adam hám hayal neke dúziwden aldın múlkshilik qatnasıqlar - keleshekte arttıratuǵın múlk hám miyraslar máseleleri haqqında kelisimdi rásmiylestirgenligi haqqında maǵlıwmatlar bar.
Mámleketimizde 1998-jıl 1-sentyabrge shekem ámel etken Neke hám shańaraq kodeksinde erli-zayıp múlkiniń tek nızamlı rejimi belgilengen edi. Shańaraq múlkiniń quramı bolsa, tiykarınan mebel, kiyim-kesheklardan ibarat bolǵanı, yaǵnıy bólinetuǵın zatlardıń kemligi sebepli, múlkshilik qatnasıqları basqasha tárizde tártipke salıwǵa zárúrlik joq edi. Biraq jeke menshik munasábetleri rawajlanıwı menen erli-zayıp múlki quramı ózgerdi. Bólek múlki bolǵan er yamasa hayaldıń óz múlkin ózi ıqtıyar etiwdi qálewi, isbilermenlik penen shuǵıllanap atırǵan yamasa úy jumısları menen bánt bolıp, ǵárezsiz dáramatqa iye bolmaǵan erli-zayıp máplerinde esapqa alıw zárúrligi neke shártnamasınıń nızamǵa kiritiliwin talap etdi.
Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasida shańaraqtıń mámleket hám jámiyet qorǵawında ekenligi názerde tutılǵan bolsa, shańaraq aǵzalarınıń jeke múlklik emes hám múlkshilik huqıq hámde minnetlemeleri, neke shártnamasına tiyisli qaǵıydalar Shańaraq kodeksinde belgilengen.
Nekelik shártnaması institutı daslep 1998-jıl 1-sentyabrden baslap kúshke kirgen Ózbekstan Respublikasınıń Shańaraq kodeksinde kórsetildi hám nızamshılıqqa kirgizildi. Shańaraq kodeksiniń VI bapı er hám hayaldıń mal-múlkiniń shártnamalıq tártibine arnalǵan.
Shańaraq kodeksiniń 26-statyasına muwapıq, qımbat bahalı zatlar hám zebi-ziynetlerden tısqarı, jeke ózi tárepinen paydalanılǵan zatlar, eger neke dáwirinde er-zayıptıń ulıwmalıq pulına alınǵan bolsada, olardan paydalanıp kelgen er adamnıń yamasa hayaldıń jeke menshiki bolıp tabıladı.
Neke shártnamasın dúziwde tómendegi sheklewlerge ámel etiledi:
- shártnamaǵa er-zayıptıń huqıq hám mámile uqıplılıǵın sheklewshi qaǵıydalar kiritilmeydi (erli-zayıptı jumıstan bosap úy jumısları menen bánt bolıwı shárt, degen talap qoyıwı, wásiyat erkinligin qadaǵan etiwshi, sudqa múrajáát etiw huqıqın sheklewshi qaǵıydalar);
- shaxsıy qatnasıqlar haqqındaǵı qaǵıydalar kiritilmeydi. Biraq múlkshilik qatnasıqlar múlkshilik emes shárt-sharayattıń júzege keliw kelmesligine baylanıslı etip qoyılıwı múmkin;
- shártnamada perzentlerge qatnasıq, ajırasqan jaǵdayda balalardıń kim menen qalıwı, aliment óndirisw máseleleri kiritilmeydi;
- miynetke jaramsız, járdemge mútáj erli-zayıptıń támiynat alıw huqıqın sheklew múmkin emes. Sebebi bul ShK principlerine qayshı bolıp esaplanadı.
Neke shártnaması nekeleniwshi shaxslardıń, er hám hayaldıń nekede bolǵan dáwirinde hám nekeden ajıratılǵan jaǵdayda olardıń múlkshilik huqıq hámde minnetlemelerin belgileytuǵın kelisim bolıp tabıladı.(Shańaraq kodeksiniń 29-statyası)
Nızamlı (rásmiy) múlk tártibi menen birgelikte múlktiń shártnamalıq tártibine da orın berildi. Yaǵnıy, er-zayıp ózleriniń buyım-múlkine, onıń ayırım túrlerine yamasa er-zayıptan hár biriniń mal-múlkine salıstırǵanda birgeliktegi, úlesli yamasa bólek iyelik qılıw tártibin ornatıwǵa haqlı ekenlikleri belgilendi.
Bólek iyelik qılıw tártibi er-zayıptıń barlıq múlkine, onıń ayırım túrlerine, er-zayıptan hár biriniń múlkine salıstırǵanda belgileniwi múmkin. Neke shártnamasında názerde tutılǵan huqıq hám minnetlemeler málim múddet penen shekleniwi, mısalı, bes jıl dawamında olardıń múlki bólingen bolıwı, onnan soń ulıwma bolıwı názerde tutılıwı yamasa hesh qanday múddet penen sheklenbewi múmkin.
Puqaralıq-huqıqıy shártnamalardan biri sıpatında neke shártnaması forması, mazmun tárepten PKtiń pitimlerge qoyılatuǵın ulıwmalıq talaplarına juwap beriwi, jazba tárizde dúzilip, notarial tártipte tastıyıqlanıwı kerek.(Shańaraq kodeksiniń 30-statyası)
Shártnama notarial tártipte tastıyıqlanadi. Onı tastıyıqlaǵanda, ózgertiw kiritilgende yamasa biykar etilgende mámleket bajı óndirilmeydi.
Shártnama neke dizimge alınıwınan aldın yamasa dizimge alınǵanınan keyin hár qanday waqıtta dúziliwi múmkin. Nekege shekem dúzilgen bolsa, neke mámleket dizimine alınǵan kúnnen baslap, nekedegi er-zayıp tárepinen dúzilgen bolsa, shártnama notarial tastıyıqlanǵan kúnden kúshke kiredi. Nekeden ótiwshiler shártnama dúzgeninen keyin, qaysı waqıtta neke dúziw kerekligi belgilenmagan. Biraq shártnama qaysı waqıtta dúzilgenligine qaramastan, tek ǵana neke dizimge alınǵannan baslap kúshke kiredi. Shártnama dúzilgenligi, oǵan ózgerisler kiritilgenligi yamasa biykar etilgenligi haqqında er (hayal ) óziniń kreditorlarına xabar beriwi kerek.
Neke shártnamasınıń predmeti er-zayıptıń múlkshilik qatnasıqları bolıp esaplanadı. Neke biykar etilgendegi múlkshilik qatnasıqlar bunnan tısqarı. Jeke menshik múlklik emes shártnama predmeti bola almaydı.
Ayırım mámleketler nızamshılıǵında neke shártnamaları múlkshilik máselelerden tısqarı, er-zayıptıń kelisimine kóre, basqa shaxsıy huqıq hám minnetlemelerdi de tártipke salıwı belgilengen. Mısalı, kim ıdıs-tabaqlardı juwıwı, dúkanǵa barıwı, ózin shańaraqta qanday tutıwı, qıyanat etken tárepke qanday sharalar qollanıwı, jeke qatnasıqlarǵa tiyisli máseleler de shártnamaǵa kiritiliwi múmkin.
Neke shártnamasınıń obyekti er-zayıptıń nekege shekemgi hám neke dáwirinde arttırǵan múlkleri hámde olardıń huqıqıy tártipke salınıwın óz ishine aladı. Er-zayıptıń múlkshilik qatnasıqları Shańaraq kodeksi normalari menen tártipke salınadı.
Shártnamanıń subyektleri nekeden ótiwshiler yamasa nekede bolǵan er-zayıp bolıwı múmkin. Shártnama wákiller arqalı dúzilmeydi, tárepler tolıq mámile uqıpına ıyelewleri, shártnamanı ózleri qol qoyıwı shárt. Emansipaciya sebepli tolıq mámile uqıpına iye dep daǵaza qılınǵanlar da shártnama dúze aladılar. Biraq jas óspirim nekeleniwshi shártnama dúziwge haqılı emes.
Nekelik shártnaması dúziw er-zayıp yamasa nekeden ótiwshilerdiń huqıqı bolıp, olardıń erkin hám ıxtıyarlı kelisimine tiykarlanadı. Hesh kim onı dúziwge májbúr etilmeydi.
Shártnamanıń mazmunında onıń ayriqshalıǵı kórinedi.
Shańaraq kodeksiniń 31-statyasına muwapıq, er-zayıp:
birgeliktegi ulıwmalıq múlktiń nızamda belgilengen tártibin ózgertiwge;
mal-múlkka qarata birgeliktegi, úlesli yamasa ayrıqsha iyelik tártibin ornatıwǵa;
ózlerine tiyisli bolǵan yamasa keleshekte alınatuǵın mal-múlktiń huqıqıy tábiyaatın belgilewge haqılı.
Neke dáwirinde berilgen sawǵalar er adamnıń yaki hayaldıń múlki bolıp, birgeliktegi ulıwmalıq múlk quramına kirmeydi. Lekin ámeliyatda kóbinese toydaǵı sawǵalardı ulıwmalıq múlk quramına kirgiziwde daw kelip shıǵadı.
Nekelik shártnaması kóbinese múddetsiz dúziledi. Málim waqıt ótkennen soń yamasa hár qanday waqıtta er-zayıp kelisip, oǵan ózgeris kirgiziwi, onı bıykar etiwi múmkin. Onı orınlawdan bir tárepleme bas tartıwǵa jol qoyılmaydı. Ádetde, táreplerden biri málim bir sebepke kóre shártnamanı orınlay almasa, onı ózgertiw yamasa bıykar etiw usınıs etiliwi kerek. Kelisim arqalı shártnama notarial tártipte yamasa sud arqalı biykar etiledi.
Shártnama shártleri bir tárepleme buzılıp atırǵanlıǵı yamasa dúzilgen waqıttaǵı shártler pútkilley ózgerip ketkenligin tiykar etip, onı sud arqalı biykar etiwdi talap qılıw múmkin. Shártnama sud arqalı ózgertirilgennen soń, sud qararı kúshke kirgennen keyin ózgertirilgen bolıp esaplanadı. Neke shártnaması neke ajıratılǵanlıǵı haqqında suddıń qararı kúshke kirgennen soń yamasa PHAJ bóliminde ajırasıw dizimge alınǵannan soń tamamlanadı.
Neke shártnamasınıń haqıyqıy emes dep tabılıwına onıń nızam talaplarına ámel etilmey dúzilgenligi tiykar boladı. Haqıyqıy emes dep tabılǵanda neke shártnaması hesh qanday huqıqıy aqıbet keltirip shıǵarmaydı hám tárepler múlkshilik qatnasıqta dáslepki jaǵdayǵa qaytadı.
Neke shártnamasınıń abzallıǵı sonda, ol múlkshilik qatnasıqlardı tártipke salıw arqalı shańaraqtı bekkemleydi, er-zayıplını bir-birine tiyisli múlkten tuwrı paydalanıwǵa hámde onı jaqsı saqlawǵa, múlkshilik minnetlemelerin waqıtında orınlawǵa úndeydi. Sud arqalı múlkti bólisiw sıyaqlı tartıslardı basınan ótkergenler neke shártnaması zárúr ekenligin tastıyıqlap atır. Buǵan baylanıslı huqıqıy úgit-násiyattıń kúsheytiriliwi, nekeden ótiwshilerdiń neke shártnamaları qaǵıydaları menen tanıstırılıwı keleshekte neke shártnamalarınıń rawajlanıwı ushın keń imkaniyatlar jaratadı.
Shımbay rayonı ádillik bólimi
PHAJ bólimi 1-dárejeli inspektorı P.Kulımbetov